Gisteren had ik mijn beoordelingsgesprek bij het Lectoraat Netwerken in een Circulaire Economie aan Hogeschool Windesheim[i]. Daar werk ik als onderzoeker, met bijzondere aandacht voor bewustwording en “omdoen” — rechtvaardig handelen — in de herleving van een circulaire economie[ii]. Mijn lector vroeg: “Waarom zijn we nu samen? Naast ons gesprek over hoe het gaat, gaat het ook over je beoordeling, en die is verbonden aan een eventuele salarisverhoging.” Mijn antwoord: “Die verhoging hoeft van mij niet per se. Ik krijg nu al meer dan genoeg.” Ze keek me met een schuin oog aan. “Eh… en hoe gaat het?” Mijn antwoord was simpel: “Ik ben gelukkig.”
Bevoorrecht
Ik voel me bevoorrecht[iii]. Bezig zijn met hoe we onze economie beleven[iv], en hoe we daarin betekenisvolle voorlevers mogen vinden voor onze circulaire toekomst[v] — dat is op zichzelf al rijkdom. En dat ik daar zelfs een salaris voor krijg… ja, dat voelt als een luxe[vi]. Soms schaam ik me bijna. Veel van mijn vrienden verdienen in een maand minder dan wat bij een hogeschool geldt als uurtarief. En toch zou ik vrijwel niemand van hen arm durven noemen. Sterker nog: vaak ervaar ik hen als veel rijker dan velen die ik in mijn huidige professionele omgeving ontmoet. Want wat heb je, als je je omringd weet door levenloze spullen maar niet door betrokken mensen? Als je geld hebt, maar je ’s avonds omdraait in een leeg thuis? Als je het contact mist, de lach, het gedeelde brood, het samenzijn?
Nieuw
Voor mij is het ontvangen van een salaris relatief nieuw. In de jaren ’90 werkte ik als strateeg bij KPN en runde ik daarna een eigen bedrijf. Maar vanaf het jaar 2000 werkte ik vooral in gemeenschappen, aan maatschappelijke vernieuwing in techniek en zorg, in het ontsluiten van dorpen door internetverbindingen, in onderwijs. We vlogen soms zelfs vliegtuigen als bussen — you name it. De mensen met wie we werkten kwamen op televisie, nationaal en internationaal[vii]. En ondertussen haalde ik een master[viii] en een doctoraat[ix] — zodat wat ik meemaak ook wetenschappelijk op waarde getoetst kan worden. Maar salaris? Nee. Tezamen verkregen we miljoenen euro’s om met gemeenschappen te verspijkeren — van partijen die die middelen beschikbaar hadden. We waren zelfs in de “business” van het weigeren van geld, want te vaak kwam het met voorwaarden (“strings attached”) die niet strookten met onze waarden van gelijkwaardigheid en wederkerigheid. Geld was welkom, maar enkel voor het collectieve goed.
Delen
Zo werkten we — als evenwaardige, verbonden leden van gemeenschappen — aan weerbaarheid door het inspireren van lokaal talent, zodat mensen hun collectieve en persoonlijke potentieel kunnen realiseren. Samen met mijn vrouw werkte ik een goede twintig jaar in Zimbabwe en Zambia. Zij was lang één van slechts twee artsen in een gebied van 300.000 mensen. Zo verzorgde ze ook ons basisinkomen. Ze deed onderzoek naar malaria, en die werd significant teruggedrongen. We leefden in op ziekenhuisterreinen, in dorpen en steden, met of zonder elektriciteit, maar altijd: te midden van mensen. We deelden wat we hadden. Huilden samen. Lachten samen. En geven nog steeds onderdak aan vondelingen, kinderen zonder familie, en aan hen die tijdelijk op adem moeten komen.
Terug
Er bestaat geen leven zonder verantwoordelijkheid en dus stress, daar kan ik ook van verhalen. Maar, we zijn wel altijd hemeltjes-rijk geweest. Drie jaar geleden kwamen we naar Nederland. Voor onze ouder wordende ouders. En voor onze kinderen, om te ontdekken wat het betekent om Nederlander in Nederland te zijn. We kwamen met twintigduizend euro op zak, een gapend AOW-gat en vrijwel zonder pensioen. Een vriend gaf ons een auto. We kochten een aanhangwagen. Via Marktplaats ontvingen we spullen. En in één jaar tijd bouwden we — met eigen handen — een huis dat mensen nu 'circulair gebouwd' noemen. Ik had nog nooit van dat woord – circulair - gehoord. Want is het niet normaal dat je niets verspilt? Dat je dankbaar bent voor wat je ontvangt? En dat je deelt? Altijd heb ik mij altijd de koning te rijk geweten en gevoeld.
Mijn rijkdom
Vorige week, bij een reünie bij ons huis, hoorde ik iemand aan een van onze kinderen vragen: “Hoe is het om nu in een huis te wonen, na al die jaren in een hut in Afrika?” Ach… als ze eens wisten hoe bijzonder we verbleven, in huizen die we samen verbouwden of bouwden. Met warmte. In gemeenschap. Geborgen in samenhorigheid. In de nabijheid van mensen. Dát is thuis, dát is wonen. Dát is rijkdom. Vanavond spreek ik ongegeneerd over mijn rijkdom[x]. Niet om te pochen, maar om te laten zien: rijkdom is niet alleen financieel. Het is relationeel, cultureel, spiritueel. Het zit in de schoonheid waarmee we onze bijdragen onder woorden brengen[xi]. In het delen van wat ons tijdelijk is toevertrouwd. In het leven in het ‘hier en nu’[xii]. In de harmonie die we ervaren. In de eer die we geven aan hen die ons voorgingen.
Inzicht
U bent bekend met een leergang waarin deze rijkdommen worden verkend[xiii]. Natuurlijk hebben we nog niet alles onder de knie. Dat geeft niet. We leven in een tijd waarin deze inzichten weer boven komen drijven. Denk aan welzijnseconomie, betekeniseconomie, Ubuntu, Rijnlands denken… Over kapitaalaccumulatie, return on investment of risicomanagement ga ik het vanavond niet hebben. Misschien wel leuk — maar wie dient het? Het gaat, wat mij betreft, in een rechtvaardige economie over onze gezamenlijke weerbaarheid. Daarbij leef nu in twee wereldbeelden, alhier in Nederland met angsten over ‘anderen’, over veiligheid en koopkracht. Ondertussen ken ik de lessen uit weerbare gemeenschappen. Zij gaan dagelijkse uitdagingen aan vanuit hun grote kennis en kunde in het samenzijn van mensen, middelen en de natuur. Waar mensen weten dat rijkdom ontstaat wanneer we zorg dragen.
- Wanneer we onderwijzen[xiv]
- Wanneer we cultuur tot bloei brengen
- Wanneer we delen
- Wanneer we creëren
- Wanneer we herstellen
- Wanneer we floreren in gemeenschap[xv]
- Wanneer we beschikbaar zijn voor elkaar
En geld? Geld is niet neutraal, natuurlijk. Het stuurt. De vraag is: waarheen?
[i] https://www.windesheim.nl/onderzoek/lectoraten/netwerken-in-een-circulaire-economie
[ii] Perspectieven op conflicten in transities, van het ‘ik’ naar het ‘wij’, Gertjan van Stam (2025, in press), Holland Management Review
[iii] De Helpende Hollander, Gertjan van Stam, https://www.uitzendinggemist.net/aflevering/97758/Nederland_Helpt.html#
[iv] ‘Laat mensen hun verhaal vertellen’, Marcel Hulspas (2024), WIN magazine, online beschikbaar https://www.win-nieuws.nl/2024/04/23/laat-mensen-hun-verhaal-vertellen/
[v] Hier zoeken we naar ‘local talent’, zoals weergegeven in Macha Works!, Gerard van Oortmerssen en Gertjan van Stam (2010), in WebScience10, Raleigh, NC, USA
[vi] Een ‘tit for tat’ beginsel is 1st tier thinking, maar er is ook 2nd and 3rd tier thinking, zie A Triple-Tier Framework for Human Action: From Embodied Subjectivity to Relational Consciousness, Stanislas Bigirimana, Manila De Iuliis, Gertjan van Stam (conference abstract), alwaar anderen beginselen vigeren, bijvoorbeeld aan de hand van ‘hoe er over gesproken wordt’ (zie Relatio: An Examination of the Relational Dimension of Resource Allocation. Kevin Sheneberger and Gertjan van Stam (2011), Economics and Finance Review, vol. 1, no. 4, pp. 26 – 33. ), en aan de hand van behoeften.
[vii] Bijvoorbeeld, Macha Works, BBC Clicks (2011), online beschikbaar https://www.youtube.com/watch?v=fDVAxJLVFOE
[viii] A strategy to make ICT accessible in rural Zambia: A case study of Macha. Gertjan van Stam (2013), Port Elizabeth: Gertjan van Stam
[ix] Reflections: A narrative on displacement of technology and meaning in an African place. Gertjan van Stam (2017), Macha, Harare, Tilburg: Gertjan van Stam
[x] Dit is een knipoog naar unashamed ethical, zie https://unashamedlyethical.com/
[xi] Oratio: A framing of knowledge in the context of technology and academia. Munyaradzi Mawere and Gertjan van Stam (2017), in M. Mawere & T. R. Mubaya (Eds.), African Studies in the Academy. The Cornucopia of Theory, Praxis and Transformation in Africa? (pp. 251–264), Bamenda: Langaa RPCIG, ISBN: 978-9956-762-22-4
[xii] ‘The continuous present moment’, zie How Linear Economies colonise Circular Economies, A Story on Values and Purpose in Economic Life, Global Project and Change Management at Windesheim University of Applied Sciences, Zwolle, The Netherlands, 15 February 2024. Online beschikbaar https://www.youtube.com/watch?v=M15ndR2nvaU
[xiii] https://www.eur.nl/eebee/executive-education/maatschappelijke-impact-purpose/de-betekenis-van-rijkdom
[xiv] Dit gaat over emergente leerruimten, waar ik samen met Marita Coppes onderzoek naar doe.
[xv] Circular economy through living community. Gertjan van Stam. New Business Models 2024 Conference, 4-6 July 2024, San Sebastian, Basque Country.
- Meer informatie
Deze blog is geschreven door Gertjan van Stam op 25-6-2025 voor een event van het Executive Program ‘De Betekenis van Rijkdom’. Hij is onderzoeker aan de Hogeschool Windesheim Lectoraat Netwerken in een Circulaire Economie.
