Ontzorgen met kunst en cultuur: hoe doe je dat? Dat kunst en cultuur een helende werking hebben, is al langer bekend. Wat minder bekend is, is dat het heus niet altijd om highbrow kunst hoeft te gaan: het Nederlandstalige levenslied of een Hollywoodfilm kunnen net zo goed de gezondheid bevorderen.
Medical Delta, een samenwerkingsverband van Zuid-Hollandse universiteiten en hogescholen dat met bedrijven, zorginstellingen en overheden werkt aan innovatieve oplossingen voor een duurzame gezondheidszorg, interviewde prof. dr. Jeanine Stubbe, bijzonder hoogleraar aan Erasmus School of History, Culture and Communication (ESHCC) over de helende werking van kunst.
Het Medical Delta Programma ‘Ontzorgen met kunst en cultuur’ onderzoekt welke kunstinterventies werken en zorgt daarmee voor de noodzakelijke onderbouwing om succesvolle projecten op te schalen. Prof. dr. Janine Stubbe bekleedt de bijzondere leerstoel ‘Arts and Wellbeing’ aan ESHCC. Tegelijkertijd is ze lector Arts & Wellbeing aan Codarts Rotterdam. Als kernteamlid van het Medical Delta Programma ‘Ontzorgen met kunst en cultuur’ verbindt ze de praktijk aan wetenschap.
“Het is echt niet moeilijk om kunstinterventies op grotere schaal op te pakken, maar dan moet het wel bekender worden dat dit werkt. Ik zie daarin een belangrijke missie voor het Medical Delta programma.”
Kun je kort iets vertellen over de doelen van het Medical Delta Programma ‘Ontzorgen met kunst en cultuur’?
“We willen met de inzet van kunst en cultuur de fysieke en mentale gezondheid van Nederlanders verbeteren, te beginnen bij Rotterdam en de regio Zuid-Holland. Dit doen we op verschillende manieren met brede kunstinterventies. Vooralsnog ligt de focus op muziek, omdat we daar met de Erasmus Universiteit al een mooie track record op hebben, maar dat gaan we verbreden naar onder meer dans, circus, beeldende kunst… eigenlijk alles wat werkt voor de doelgroep.”
Kunst en cultuur als middel voor een goede gezondheid, hoe werkt dat?
“De World Health Organisation voerde in 2019 een literatuurstudie uit, waarbij meer dan 3.500 wetenschappelijke publicaties zijn geïncludeerd, waaruit bleek dat kunst en cultuur goed zijn voor het welbevinden van mensen en dat het daarmee ook hun gezondheid bevordert. Of je nu zelf kunst beoefend of in een stoel in een schouwburg zit: het is wetenschappelijk bewezen dat dit goed voor je is.
"Kunst heeft geen bijwerkingen, je wordt er eigenlijk alleen maar beter van."
Ook uit onderzoek van Medical Delta partners, blijkt dit het geval. In een project als ‘Muziek als Medicijn’ bij Erasmus MC, zien we bijvoorbeeld dat muziek kan helpen om mensen te kalmeren tijdens of voorafgaand aan een medische ingreep en kan helpen om de pijn te verminderen. Fijner voor de patiënt die minder bijwerkingen ervaart, én het scheelt kosten doordat minder medicatie hoeft worden toegediend.
Daarnaast is aangetoond dat het kosteneffectief is. Investeren in kunst en cultuur levert de maatschappij als geheel gezondheidswinst op. Interventies werken niet alleen, ze leveren ook geld op. De investeringen zijn vele male lager dan de financiële opbrengsten. Mensen hebben minder medicatie nodig, minder behandelingen. Maar ook preventief heeft het een positieve uitwerking.
En het mooie is: kunst heeft geen bijwerkingen, je wordt er eigenlijk alleen maar beter van. Er zijn weinig medicijnen en behandelingen die zoveel positieve uitkomsten hebben als kunst en cultuur.”
Het programma wil zich met name ook richten op mensen die minder vaak in aanraking komen met kunst en cultuur. Hoe bereik je hen?
“Onder meer door naar mensen toe te gaan, dus de wijk in. Of door hen onderdeel te maken van een project, bijvoorbeeld door mensen die nooit in het theater komen, een rol te geven in een toneelstuk. Mensen vragen om mee te helpen met het opzetten van een voorstelling op locatie, of laten meedenken aan een verhaallijn. Zo betrek je mensen, die op hun beurt weer vrienden en familie betrekken en vragen naar de voorstelling te komen. En dan zit zo'n theaterzaal in één keer gevuld met een heel ander publiek. Dit zijn mooie voorbeelden van hoe we inclusiever kunnen werken binnen de kunst en cultuursector.
Je kunt ook kijken wat aanslaat bij de doelgroep. Nog niet zo lang geleden werd altijd uitgegaan van de helende werking van klassieke muziek, maar inmiddels weten we dat dit heel persoonlijk is en je voorkeursmuziek het beste werkt. Iemand die van metal houdt of van Nederlandstalige muziek, moet deze muziek gaan afspelen om de positieve effecten van muziek te ervaren.
Kunstbeleving kan mensen ook uit een isolement halen, een saamhorigheidsgevoel creëren wanneer je bijvoorbeeld naar een festival of concert gaat en samen meezingt, danst of geniet van de muziek. Het maakt dan echt niet uit of dat nou een uitvoering van een werk van Brahms is, of een concert van De Toppers: dat verschilt per persoon. Bij Codarts hebben we een opleiding wereldmuziek. Maqam muziek is populair bij veel Turkse Nederlanders. Dat soort verbindingen kan je ook leggen.
Je moet wel opletten welke muziek je inzet. Bepaalde muziek kan een averechts effect hebben, ook daar zijn studies naar gedaan, bijvoorbeeld bij vroeggeboorten. Muziektherapeuten hebben een aparte opleiding gevolgd om met kwetsbare individuen om te gaan. Zij weten als geen ander op welke manier je muziek veilig kunt aanbieden, zodat de positieve effecten blijven behouden en de negatieve effecten zich niet voordoen. Maar dat alleen klassieke muziek een helende werking heeft, is allang achterhaald.
Bij Codarts studeren meer dan 1.000 toekomstige muzikanten, dansers en circusartiesten. We hebben de mogelijkheid om allerlei verschillende kunst- en muzieksoorten aan te bieden in projecten, bijvoorbeeld voor ouderen met dementie of voor dansscholen voor mensen met Parkinson.”
Dit soort initiatieven lopen dus al, in welke behoefte voorziet het Medical Delta programma? Wat is de toegevoegde waarde?
“Wat je ziet in Nederland is dat er heel veel goede initiatieven zijn, maar die zijn hoofdzakelijk klein en gefragmenteerd. De voorbeelden die ik net noemde zijn vaak kortlopende projecten met eenmalige financiering. Dat is dan succesvol, maar zakt daarna eigenlijk weer helemaal in, en dat is zo ontzettend zonde.
"Met wetenschappelijk bewijs en onderbouwing is er meer kans op langdurige financiering en vergoedingen."
Vanuit het Medical Delta programma hebben we alle belangrijke partners in de regio aan boord, en staan we sterker om bijvoorbeeld grootschalige, Europese subsidies aan te vragen waarmee je succesvolle kunstinterventies langere tijd kunt borgen. Je kunt vervolgens ook veel beter in kaart brengen welke mechanismen er eigenlijk voor zorgen dat iets een succes is, en wat niet, en daarvan leren. Daarvoor biedt het Medical Delta programma een prachtige kans. Met wetenschappelijk bewijs en onderbouwing is er meer kans op langdurige financiering en vergoedingen vanuit bijvoorbeeld zorgverzekeraars.
De kracht van Medical Delta is dat je onderzoekers bij elkaar kunt zetten met hele verschillende achtergronden, om op die manier complexere vraagstukken op te lossen. In het Medical Delta programma werk ik nauw samen met onder meer Joost Oude Groeniger (Erasmus MC, red.), Julian Schaap (Erasmus Universiteit Rotterdam, red.) en Julia Peters (Rotterdams Philharmonisch Orkest, red.). Kunst en gezondheidszorg zijn hele verschillende domeinen: je hebt de kunst nodig, psychologie, geneeskunde. Binnen Medical Delta komt dat mooi samen.”
Hoe worden de ontvangers, het publiek, betrokken bij de onderzoeksprojecten?
“We zijn veel in gesprek met wat wij de ‘makers’ noemen, de mensen die in de praktijk de kunst en culturele interventies uitzetten. Zij hebben veel contact met hun eindgebruikers, die we eigenlijk nooit patiënten noemen. Neem het dansproject voor mensen met Parkinson. Je kunt iemand een Parkinson patiënt noemen, maar op het moment dat diegene danst, is het één van onze dansers. Dat is een heel ander vocabulaire.
De ‘makers’ hebben enorm goed contact in hun netwerk en op die manier zijn er vaak al projecten gestart waarvan wij zeggen: ‘willen jullie niet met ons meewerken, zodat we ook jullie de effecten van jullie interventie kunnen onderzoeken?’ Dat is essentieel voor de borging van succesvolle projecten en de kennis over gezondheid en welzijn in relatie tot kunst en cultuur.”
Hoe zorg je ervoor dat je de juiste mensen bereikt met een specifieke interventie?
“Als het gaat om muziektherapie, maar ook danstherapie en beeldende therapie voor hele kwetsbare groepen, dan is het belangrijk om daar goed opgeleide therapeuten voor in te zetten. Het is niet zomaar een creatieve uiting eventjes uitrollen bij een doelgroep.
Vaak hebben we al een duidelijk beeld van welke interventie voor wie een verschil kan maken. Veel scholieren zijn bijvoorbeeld gericht op zichzelf en op hun mobiele telefoon en minder op hun directe, fysieke omgeving. Daarmee verliezen ze de connectie met zichzelf en hun klasgenoten. Dans is dan een prachtig middel om die connectie weer te maken. Dergelijke projecten lopen nu al bij basis- en middelbare scholen, en daar haken we op in met onderzoek, wat weer de noodzakelijke bewijslast kan geven om een project voort te zetten.
Je kunt ook eenzame ouderen uit hun isolement halen met kunst en cultuur. Bijvoorbeeld door hen wekelijks samen te brengen in een repetitie voor een zangkoor. Het sociale aspect is van groot belang.
We kunnen daar meer mee doen. Het Verenigd Koninkrijk bijvoorbeeld loopt daarin voor op ons. Muziek, kunstvormen en culturele uitingen zijn daar ondergebracht in wat zij noemen ‘social prescribing’. Dat gaat best breed, samen tuinieren valt daar bijvoorbeeld ook onder. Het gaat erom: hoe kun je mensen uit een sociaal isolement halen? En kunst en cultuur blijken dan toch middelen te zijn die ontzettend goed kunnen werken.”
Hoe is het om samen te werken met andere disciplines?
“Dat is ontzettend leerzaam. Je merkt wel dat het lastig is om elkaars taal te begrijpen, maar zolang je aan een gemeenschappelijk doel werkt, is dat te overbruggen. Het helpt ook om het onderwijs vooruit te helpen. Wat we aan input meekrijgen van medici, psychologen en therapeuten, is weer heel handig om te weten voor de toekomstige muzikanten, dansers en kunstenaars die we hier bij Codarts opleiden.”
Wat levert transdisciplinair samenwerken dit programma op?
“Doordat we met zoveel verschillende disciplines samenwerken, ontstaan nieuwe werkmethoden en innovatieve oplossingen. Hierdoor ontstaat er waarschijnlijk dus ook weer nieuw lesmateriaal en hele nieuwe onderzoeksmethodes. Dat is zo prachtig van een Medical Delta programma, dat je al die knappe koppen bij elkaar kunt brengen. En dat je met elkaar kunt gaan ontdekken wat de uitwerkingen zijn door de directe doelgroepen erbij te betrekken, zoals zorgprofessionals, cliënten, bewoners, patiënten.
"Doordat de eindgebruiker bij alle verschillende fases van het onderzoek betrokken is, vergroot het draagvlak voor de interventie."
Ik doe nu meer dan tien jaar praktijkgericht onderzoek. De vraag uit het veld staat daarin centraal. Bijvoorbeeld kinderen die het verschrikkelijk vinden dat ze geen contact meer kunnen krijgen met een ouder met Alzheimer: dat is dan een uitgangspunt voor onderzoek. Je ontwikkelt daar je interventies op en neemt het mee in je vraagarticulaties. Doordat de eindgebruiker bij alle verschillende fases van het onderzoek betrokken is, vergroot het draagvlak voor de interventie.
We willen ook kijken hoe we verbindingen kunnen leggen met het mbo. Vaak zijn het mbo-opgeleiden die met de handen aan het bed staan, dus het is een ontzettend belangrijk hen erbij te betrekken. Net als de hbo-opleiding Verpleegkunde.”
Kunst en cultuur wordt nu nog niet heel breed ingezet voor gezondheid en preventie. Missen we kansen?
“Zeker! Als je bijvoorbeeld kijkt naar de wachtlijsten in de ggz: de mensen die op zo’n wachtlijst staan, kan je in de periode tussen aanmelding en behandeling helpen met kunstinterventies. Dit werkt lang niet voor iedereen, maar ik ben ervan overtuigd dat het zeker mensen gaat helpen, zonder dat het veel hoeft te kosten. Eigenlijk ligt dat voor het oprapen, het is frustrerend dat dit nog niet op grote schaal gebeurd. Net als muziekinterventies bij mensen met dementie. Met een simpele ouderwetse iPod kan je ze muziek uit hun jeugd laten beleven, wat een positieve uitwerking heeft op hun welbevinden.
Het is echt niet moeilijk om dat soort interventies op grotere schaal op te pakken, maar dan moet het wel bekender worden dat dit werkt. Ik zie daarin ook een belangrijke missie voor het Medical Delta programma.
We willen ook kijken naar technologische innovaties. Hoe is de beleving bijvoorbeeld als je virtueel een museum of concert bezoekt? Hoe maak je zoiets toch persoonlijk? Of: hoe kun je iemand die doof is toch laten genieten van een concert? Daarvoor hebben we een Europese subsidieaanvraag lopen.
Uiteindelijk hoop ik dat de positieve uitwerking van kunst en cultuur op onze gezondheid hoger op de agenda komt bij de verschillende ministeries, en dat kunst en culturele interventies ook in het zorgpakket worden opgenomen.”
Welke oproep wil je doen?
De afgelopen maanden hebben we al een prachtig netwerk kunnen opbouwen, maar ik weet zeker dat er nog genoeg mensen zijn in de Medical Delta community die connecties kunnen leggen tussen gezondheidszorg en kunstinterventies. Er is nog veel onontdekt laaghangend fruit. Laten we dat samen oppakken!
- Professor
- Gerelateerde content
