De prijs van het onbetaalbare medicijn: wie beschermt de patiënt tegen de farmaceut?

Rechtszaken als drukmiddel

Wanneer farmaceuten buitensporige prijzen vragen, rest patiëntenorganisaties en toezichthouders soms niets anders dan naar de rechter te stappen. Toch is dat geen structurele oplossing. Den Exter en Bannenberg zeggen hierover: “Een excessieve geneesmiddelenprijs heeft al eerder geleid tot verschillende rechtszaken, maar is die route de oplossing van het probleem? Waarschijnlijk niet, maar het kan wel druk zetten op fabrikanten én medicijnontwikkelaars om na te denken over een maatschappelijk verantwoorde prijs.” De recente rechtszaak tegen farmaceut Leadiant laat zien dat druk kan werken. Leadiant bracht een bestaand medicijn voor de zeldzame aandoening CTX, een erfelijke stofwisselingsziekte, op de markt voor een prijs van 13.090 euro per verpakking, terwijl dit eerder slechts 46 euro kostte. De rechter oordeelde dat Leadiant misbruik maakte van zijn economische machtspositie. Daarmee is een belangrijk signaal afgegeven: extreme hoge prijzen voor geneesmiddelen zonder geldige reden kunnen worden afgestraft.

Hebben farmaceuten een zorgplicht?

Maar niet alleen Leadiant ligt onder vuur. Stichting Farma ter Verantwoording (FtV) is ook een rechtszaak begonnen tegen farmaceut Abbvie. Deze zaak draait niet om een weesgeneesmiddel, maar om het geneesmiddel Humira - een middel dat wordt ingezet bij diverse chronische aandoeningen. Volgens FtV heeft Abbvie over de periode 2004 tot 2018 ruim 1 miljard euro winst gemaakt in Nederland. De stichting stelt dat dit onrechtmatig is en wijst op misbruik van een economische machtspositie. De rechter zal zich in deze zaak moeten uitspreken over een fundamentele vraag: hebben farmaceuten een ongeschreven maatschappelijke zorgplicht? Den Exter en Bannenberg menen van wel: “Farmaceuten zouden, net als banken en andere financiële instellingen, een bijzondere maatschappelijke zorgplicht hebben; juist vanwege hun unieke positie, te leveren diensten en producten. Die zorgplicht vereist een maatschappelijke en geen maximale prijs.” De uitkomst van deze zaak kan verstrekkende gevolgen hebben voor de hele farmaceutische sector.

Publieke instelling zijn ook niet altijd onschuldig

Farmaceuten hebben echter niet als enige een aandeel in het probleem van excessief hoge geneesmiddelenprijzen. In een nieuwe zaak rond het middel Tiratricol is het juist een academisch ziekenhuis dat onder vuur ligt. Het gaat om een zeldzame genetische schildklieraandoening bij kinderen, waaraan velen voor hun achttiende levensjaar overlijden. Artsen ontdekten dat een bestaand middel uit de jaren vijftig ook effectief is tegen deze aandoening. Na goedkeuring van de Europese geneesmiddelenautoriteit werd het middel hernoemd tot Tiratricol. Het ziekenhuis gaf vervolgens farmaceut Egetis een licentie om het te produceren, in ruil voor een percentage van de winst. Den Exter en Bannenberg stellen: “Het betreft een geneesmiddel dat door een publiek gefinancierde instelling verder wordt ontwikkeld en waarbij de productie aan derden wordt uitbesteed zonder een maatschappelijke prijs te bedingen. Een handelswijze die niet valt uit te leggen.” De prijs die Egetis vraagt is inmiddels bekend: tot 270.000 euro per jaar in Duitsland. “En dat terwijl het ingrediënt 22 euro kost en de oorspronkelijke versie van het middel in 1950 voor 240 euro op jaarbasis werd verkocht. Voor Nederland ligt een vergelijkbare prijs als in Duitsland voor de hand,” aldus Den Exter en Bannenberg.

Afpersing

Volgens Den Exter en Bannenberg had het ziekenhuis bij het sluiten van de licentieovereenkomst in 2018 al oog moeten hebben voor maatschappelijk verantwoord licentiëren, ook al waren daarvoor destijds nog geen formele gedragsregels vastgesteld. Ze zijn helder in hun opvatting: “Uitgaande van een faire prijs, zou dat in Nederland neerkomen op rond de 10.000 euro op jaarbasis, een aanzienlijk lagere prijs dus. Door het leveren van een niet-bestaande dienst (aanpassing in plaats van innovatie), niet inzetten op een eerlijke prijs en het blindstaren op geldelijk gewin, is het ziekenhuis medeverantwoordelijk voor afpersing.” Als het belang van patiënten ondergeschikt raakt aan financiële prikkels, is er sprake van een ernstige misstand.

Apothekers als alternatief

Toch hoeft het niet altijd tot een rechtszaak te komen om onredelijke prijzen aan te vechten. Er is een alternatief: apothekers kunnen geneesmiddelen zelf bereiden voor individuele patiënten. Dat kan een werkend pressiemiddel vormen tegen farmaceuten die buitensporige prijzen vragen. Den Exter en Bannenberg leggen uit: “Apothekersbereiding voor individuele patiënten kan een effectief drukmiddel zijn om partijen tot een eerlijke prijs te bewegen.” Zo’n apotheek kan het middel voor een fractie van de fabrikantenprijs bereiden. Ze vervolgen: “De fabrikant prijst zichzelf dan automatisch uit de markt. Daar zijn geen dure en langslepende rechtszaken voor nodig.”