Hoe beïnvloeden sociale media het publieke debat? Wat betekent digitale transparantie voor vertrouwen in de rechtsstaat? En wat kunnen we doen om de rechtsstaat te versterken? Dit waren enkele van de vraagstukken waar de bachelorstudenten staatsrecht aan Erasmus School of Law recent indoken. Onder begeleiding van initiatiefnemer Wouter Scherpenisse, docent staatsrecht en promovendus op het gebied van cybersecurity en rechtsstaat, werd dit jaar de eerste editie van de Staatsrechtelijke reflectieprijs uitgereikt. In kleine groepen reflecteerden studenten op de vraag: Hoe versterken we onze democratische rechtsstaat? Hun frisse perspectieven laten zien hoe een nieuwe generatie juristen kritisch en betrokken nadenkt over de fundamenten van onze rechtsstaat.
De democratische rechtsstaat is immers geen vanzelfsprekendheid. In een tijd van politieke instabiliteit, druk op de onafhankelijke rechtspraak en afnemend vertrouwen in instituties klinkt de roep om onze rechtsstatelijke basis te versterken luider dan ooit. Recente publicaties van onder meer de Raad van State benadrukken dat de democratische rechtsstaat meer is dan de stem van de meerderheid alleen: zij vraagt om bescherming van minderheden, respect voor fundamentele rechten en ruimte voor een open maatschappelijk debat.
Bij Erasmus School of Law wordt die oproep serieus genomen. Niet alleen door wetenschappers en docenten, maar ook door studenten die met academische diepgang én maatschappelijke betrokkenheid hun visie geven op de toekomst van de democratische rechtsstaat. “Soms wordt er wat laatdunkend gesproken over de maatschappelijke betrokkenheid van ‘Gen Z’, maar ieder contact met de studenten weerspreekt dat beeld, mijns inziens. We voeren tijdens het onderwijs mooie gesprekken over de politiek en maatschappelijke kwesties. Daarnaast bevestigt de kwaliteit van de tachtig reflecties, in het bijzonder de uiteindelijke top drie, juist de maatschappelijke betrokkenheid van de studenten”, aldus de Scherpenisse.
Lees hieronder de inspirerende inzichten van de drie teams die dit jaar de Staatsrechtelijke Reflectieprijs wonnen
Geschreven door: Ines Abdulovski, Ela Bağci, Estelle Beers, Ruben Lagendijk, Nadine Valstar
TikTok-democratie: kan de rechtsstaat het algoritme aan?
Politiek op je tijdlijn
Het politieke debat heeft zijn vaste plek aan de talkshowtafel verlaten. Tegenwoordig wordt de strijd om aandacht uitgevochten op Tiktok. Politici gebruiken Tiktok om hun boodschap te verspreiden en gebruikers te bereiken, om zo hun tijdlijn te veroveren.
Op het eerste gezicht lijkt dit onschuldig, maar dat is het niet. Gebruikers halen hun politieke informatie steeds vaker van Tiktok, terwijl het platform ontworpen is voor vermaak. Onderzoek van AI Forensics toont aan dat politieke informatie op Tiktok regelmatig misleidend of eenzijdig wordt gepresenteerd. Dit kan het politieke beeld van gebruikers subtiel vervormen, vaak zonder dat ze het doorhebben.
In deze blog onderzoeken we hoe Tiktok de politieke opinie van gebruikers vormt en welke stappen nodig zijn om de rechtsstaat (digitaal) weerbaar te maken.
Hoe Tiktok bepaalt wát je ziet en daarmee de toon stuurt
Het succes van Tiktok rust op één mechanisme: het algoritme. Dit systeem bepaalt welke video’s je te zien krijgt, op basis van je likes, kijktijd en interactie. Alles draait om betrokkenheid: hoe langer gebruikers scrollen, hoe meer advertenties Tiktok kan verkopen.
Uit onderzoek van het Rathenau Instituut blijkt dat het algoritme vooral leert van gebruikers, voornamelijk bij welke video’s ze net iets langer blijven hangen. Controversiële of emotioneel geladen video’s worden daardoor beloond met meer zichtbaarheid. Een politicus die een provocerende uitspraak doet, verschijnt vaker op je tijdlijn simpelweg omdat zulke video’s massaal worden geliket, gedeeld of herbekeken.
Kortom: wat aandacht trekt, krijgt nog meer aandacht. Het algoritme beloont niet wat waar is, maar wat triggert. Hierdoor kunnen bepaalde politici of partijen populairder (viral) lijken dan ze daadwerkelijk zijn.
Hoe TikTok de publieke opinie vormt
Tiktok mengt daarnaast politiek met entertainment. Gebruikers krijgen geen uitgebreide debatten te zien, maar korte video's waarin humor, emotie en persoonlijke verhalen centraal staan. Daardoor lijkt politiek dichtbij en begrijpelijk, maar het zorgt er ook voor dat de inhoud soms plaatsmaakt voor gevoel.
Onderzoek van Karimi en Fox laat zien deze manier van communiceren daadwerkelijk beïnvloedt hoe gebruikers over maatschappelijke kwesties denken en stemmen. Politiek wordt steeds meer bepaald door wat opvalt in plaats van door feiten, en de publieke opinie wordt langzaam maar zeker gevormd door het algoritme.
Oplossingen
Het effect van Tiktok op de publieke opinie is inmiddels duidelijk. De vraag is echter: weten gebruikers zelf hoe sterk die invloed is? Veel gebruikers gebruiken Tiktok zonder zich bewust te zijn van de sturende werking van het algoritme.
De eerste stap richting een oplossing is meer mediawijsheid creëren. Gebruikers moeten begrijpen hoe algoritmen bepalen wat ze zien. Door te leren hoe video’s worden geselecteerd en gepresenteerd, kunnen ze kritischer omgaan met de informatie die ze consumeren.
Mediawijsheid alleen is echter niet genoeg. De tweede stap is regulering. Er moeten duidelijke grenzen komen voor de manier waarop politici en partijen hun boodschap op Tiktok verspreiden. Denk aan een maximaal aantal video’s per politici/partij of transparantie-eisen van algoritmes.
Van viral naar verantwoord
TikTok beïnvloedt steeds meer hoe gebruikers politiek ervaren en begrijpen. Door de werking van algoritmen en de vermenging van politiek met entertainment, wordt de publieke opinie op subtiele wijze gestuurd.
Om de rechtsstaat te beschermen, is een combinatie van mediawijsheid en regulering essentieel. Alleen door bewustwording te vergroten en duidelijke grenzen te stellen aan politici/partijen op Tiktok, ontstaat er ruimte voor kritiek en reflectie.
Geschreven door: Salina Cheng, Robin Bal, Jolijne Lutterman, Emil Olders, Fu Meng Versendaal
Digitale transparantie als versterking van de democratische rechtsstaat
Steeds meer burgers ervaren een groeiend wantrouwen tegenover de overheid. Van de toeslagenaffaire tot het stikstofbeleid: het gevoel leeft dat besluiten te vaak achter gesloten deuren worden genomen. In een tijd waarin digitalisering elk aspect van het dagelijks leven beïnvloedt, ligt hier juist een kans. Digitale middelen kunnen de kloof tussen overheid en burger verkleinen. Digitale transparantie, het actief en digitaal openbaar maken van overheidsinformatie, is essentieel om onze democratische rechtsstaat te versterken.
De democratische rechtsstaat onder druk
De democratische rechtsstaat rust op kernwaarden als machtenscheiding, legaliteit, grondrechten en controle op de overheid. Burgers moeten kunnen begrijpen hoe besluiten tot stand komen. Wanneer die openheid ontbreekt, verzwakt het vertrouwen in de overheid en daarmee de legitimiteit van het staatsbestel.
Artikel 110 van de Grondwet legt de basis voor overheidsopenheid: “De overheid betracht bij de uitvoering van haar taak openbaarheid volgens regels bij de wet te stellen.” Deze bepaling benadrukt dat openbaarheid geen gunst is, maar een grondwettelijke plicht.
Toch blijkt informatie in de praktijk vaak moeilijk vindbaar of wordt zij pas na lange procedures vrijgegeven. De oude Wet openbaarheid van bestuur (Wob) bood wel een recht op informatie, maar werkte traag en defensief. De nieuwe Wet open overheid (Woo) verplicht bestuursorganen in artikel 3.3 Woo om informatie uit eigen beweging, tijdig en op toegankelijke wijze openbaar te maken. Daarmee is transparantie niet langer een reactie op verzoeken, maar een actieve taak van de overheid.
Digitale transparantie als instrument
Door informatie digitaal en laagdrempelig beschikbaar te stellen, kunnen burgers en journalisten beter controleren wat de overheid doet. Transparantie maakt macht zichtbaar en dus controleerbaar, een fundamenteel beginsel van de rechtsstaat. Wanneer beleid, besluitvorming en uitgaven inzichtelijk zijn via online platforms, wordt machtsmisbruik moeilijker.
Een tweede voordeel van digitale transparantie is toegankelijkheid. Waar informatie vroeger in papieren archieven verdween, kan zij nu via websites en open data-portalen direct worden geraadpleegd. Zo kunnen burgers, journalisten en maatschappelijke organisaties feiten checken en misstanden sneller signaleren. Dat versterkt de publieke controle en bevordert een geïnformeerde democratie.
Daarnaast kan digitale transparantie het vertrouwen in de overheid herstellen. Uit rapporten van de Raad van State blijkt dat openheid en eerlijkheid in communicatie cruciaal zijn voor het gevoel van rechtvaardigheid onder burgers. Door zichtbaar te maken hoe besluiten tot stand komen, inclusief de dilemma’s die daarbij spelen, toont de overheid dat zij rekenschap aflegt aan de samenleving. Dat sluit aan bij artikel 42 lid 2 van de Grondwet, dat bepaalt dat ministers verantwoordelijk zijn tegenover de Staten-Generaal: politieke verantwoordelijkheid vereist immers inzicht in het bestuurshandelen.
Mogelijke risico’s en weerlegging
Critici vrezen dat te veel openheid leidt tot privacyproblemen of informatie-overload. Dat risico is reëel, maar kan worden beperkt met goede digitale infrastructuur en begrijpelijke uitleg. Transparantie betekent niet dat alles openbaar moet worden gemaakt, maar dat wat relevant is voor publieke controle, duidelijk en vindbaar wordt aangeboden.
Bovendien biedt digitalisering kansen voor burgerparticipatie. Via online inspraak en digitale platforms kunnen burgers hun mening geven of beleid toetsen. De digitale overheid kan zo een brug slaan tussen bestuur en samenleving.
Conclusie
Een sterke democratische rechtsstaat vraagt om een overheid die niet alleen luistert, maar ook laat zien wat zij doet. Digitale transparantie is geen luxe, maar een grondwettelijke verplichting en een voorwaarde voor democratische legitimiteit. Door actief, digitaal en begrijpelijk te communiceren, kan de overheid controle mogelijk maken, vertrouwen herstellen en participatie stimuleren.
Om onze democratische rechtsstaat toekomstbestendig te maken, moet openheid niet langer de uitzondering zijn, maar de norm. Alleen een transparante overheid verdient het vertrouwen van haar burgers en dat vertrouwen vormt het hart van onze rechtsstaat.
Geschreven door: Liselotte Donk, Myra Debije, Can Es, Juwe van Neerijnen Luna Smit
Hoe versterken we onze democratische rechtsstaat?
Onze democratische rechtsstaat is meer dan een systeem van wetten en regels. Ze draait om vertrouwen, het geloof van burgers dat de overheid eerlijk, transparant en rechtvaardig handelt. Juist dat vertrouwen staat onder druk. Uit onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau blijkt dat steeds minder Nederlanders vinden dat politici het algemeen belang dienen. Desinformatie, groeiende polarisatie en een gevoel van afstand tot de politiek voeden de overtuiging dat “Den Haag” niet luistert. De vraag hoe we onze democratische rechtsstaat kunnen versterken, is daarom urgenter dan ooit.
Transparantie als voorwaarde voor vertrouwen
Transparantie vormt het fundament van democratische controle. Burgers moeten kunnen zien hoe besluiten tot stand komen, op basis van welke informatie en wie daarbij invloed uitoefent. De Parlementaire Enquête Gaswinning Groningen liet zien hoe gebrek aan openheid en bestuurlijke reflexen tot ernstige vertrouwensschade kunnen leiden.
We hebben een andere manier van denken nodig: informatie hoort niet van de overheid te zijn, maar van ons allemaal. De Wet open overheid (Woo) helpt daarbij, maar werkt alleen als ambtenaren en bestuurders zich actief verantwoordelijk voelen voor openheid. Transparantie moet geen verplichting zijn, maar een vanzelfsprekend onderdeel van goed bestuur.
Burgerparticipatie: meedoen in plaats van mopperen
Versterking van de rechtsstaat vraagt ook om een hernieuwde relatie tussen burger en bestuur. Democratie is niet alleen een stembusmoment, maar een continu gesprek. Nieuwe vormen van participatie zoals burgerfora en lokale burgerpanels kunnen dat gesprek verdiepen.
De Raad voor het Openbaar Bestuur benadrukt dat goed ontworpen participatieprojecten niet alleen draagvlak creëren, maar ook de kwaliteit van beleid verbeteren. Wanneer burgers zelf meedenken over bijvoorbeeld klimaatbeleid of woningbouw, groeit het begrip voor bestuurlijke dilemma’s en neemt de bereidheid toe om moeilijke keuzes te accepteren.
Toch werkt burgerparticipatie alleen als deze serieus wordt genomen. Een schijnparticipatie waarin inspraak geen invloed heeft, ondermijnt juist het vertrouwen. Overheden moeten daarom vooraf duidelijk maken welke ruimte er is voor invloed en achteraf verantwoording afleggen over wat met de inbreng is gedaan.
Weerbare instituties tegen desinformatie en polarisatie
Een gezonde rechtsstaat kan alleen functioneren wanneer instituties zoals rechters, media en ambtenarij onafhankelijk en weerbaar zijn. Polarisatie en digitale desinformatie bedreigen die onafhankelijkheid. De Raad van State waarschuwt dat publieke instituties steeds vaker doelwit zijn van wantrouwen en online aanvallen.
Onderwijs in democratisch burgerschap, zoals vastgelegd in de Wet op het primair onderwijs, kan hier tegenwicht bieden. Jongeren leren niet alleen hun rechten, maar ook hun verantwoordelijkheden kennen: respect voor de rechtsstaat begint op school.
Conclusie: van systeemvertrouwen naar relatievertrouwen
Onze democratische rechtsstaat versterken betekent niet dat we nieuwe regels moeten schrijven, maar dat we de relatie tussen burger en bestuur moeten herstellen. Transparantie maakt beleid zichtbaar, participatie maakt burgers mede-eigenaar, en weerbare instituties beschermen de spelregels van onze samenleving. Zo bouwen we stap voor stap aan wat de kern van de rechtsstaat is: wederzijds vertrouwen. Niet blind, maar verdiend. Dat vraagt om leiders die luisteren in plaats van zenden en burgers die niet alleen rechten opeisen maar ook verantwoordelijkheid nemen. Alleen dan blijft onze rechtsstaat niet een abstract ideaal, maar een levende praktijk die elke dag opnieuw vorm krijgt.
