Een belangrijk speerpunt van de Europese Unie (EU) is de bescherming van de rechten van lesbische, homoseksuele, biseksuele, transgender, intersekse, queer en aseksuele personen (‘LHBTQIA+’). Ook in Nederland werkt de overheid aan gelijke rechten voor LHBTQIA+ personen. Echter, zijn er in de EU ook landen te vinden die deze rechten niet goed beschermen of ze zelfs inperken. Voorbeelden hiervan zijn het verwijderen van namen van niet-biologische ouders uit de geboorteakten van hun kinderen in Italië, Poolse LHBTQIA+-vrije-zones, en het Hongaars verbod op de behandeling van onderwerpen als homoseksualiteit en geslachtsverandering op scholen. Hoe kan het dat deze EU-lidstaten de rechten van LHBTQIA+ personen inperken terwijl de EU deze rechten juist probeert te beschermen? We gaan hierover in gesprek met Masuma Shahid, promovenda aan Erasmus School of Law.
Bescherming LHBTQIA+ rechten in de EU
De EU vindt het belangrijk om LHBTQIA+ rechten te beschermen. Shahid geeft als voorbeeld de lijst van actiepunten die de Europese Commissie in 2015 heeft opgesteld om de positie van LHBTQIA+’ers te verbeteren. ‘’Deze lijst is in 2020 verder geconcretiseerd met de publicatie van een strategie voor de jaren 2020-2025 om de gelijkheid van LHBTQIA+’ers te bevorderen. Hierbij worden lidstaten en actoren op alle niveaus samengebracht in een gemeenschappelijk streven om LHBTQIA+-discriminatie tegen 2025 doeltreffender aan te pakken.’’
Shahid zegt dat niet alleen de Europese Commissie zich bezighoudt met de bescherming van LHBTQIA+ rechten: ‘’Ook is er in het Europees Parlement, het orgaan dat de Europese bevolking vertegenwoordigt, een LHBTQIA+ subgroep die als doel heeft de rechten van de queer community te bevorderen en beschermen.’’ De LHBTQIA+ subgroep heeft hieromtrent al meerdere resoluties aangenomen.
Geschonden LHBTQIA+ rechten
Wanneer Europese landen de rechten van LHBTQIA+ personen niet beschermen, kan de EU op verschillende manieren handelen. Shahid geeft aan dat het Europees Parlement zich vaak uitspreekt tegen de schending van LHBTQIA+ rechten en dat het daarbij niet uitmaakt of deze rechten in de EU of daarbuiten worden geschonden. Shahid: ‘’Een voorbeeld is de resolutie van begin dit jaar, aangenomen tegen de anti-homoseksualiteit wetgeving van de Ugandese overheid. Ook de Europese Commissie houdt zich vaak op dit soort momenten niet gedeisd.’’ Shahid vertelt dat de Commissie elk jaar een rapport publiceert waarbij het de voortuitgang meet van de bescherming van LHBTQIA+ rechten. Daarnaast wordt in het rapport ook opgenomen wat voor maatregelen door lidstaten getroffen worden om LHBTQIA+ gelijkheid te bewerkstelligen en of landen EU-wetgeving (goed) implementeren. De Europese Commissie heeft daarnaast de bevoegdheid om lidstaten die zich niet aan regels houden, aan te spreken. Hierbij kan als laatste middel een zaak worden aangespannen. In dit geval heeft het Hof van Justitie van de EU het laatste woord.
Optreden van lidstaten
De EU kan dus op meerdere manieren optreden tegen lidstaten die de rechten van LHBTQIA+ personen niet beschermen. De vraag is of dit individueel ook kan bij schendingen door andere lidstaten. Shahid antwoord hierop: ‘’In theorie zou Nederland ook een Europese zaak tegen een andere lidstaat kunnen beginnen en deze voor het Hof van Justitie van de EU kunnen brengen. In praktijk merk je dat lidstaten dat vaak niet doen om de relaties tussen de landen goed te houden. Vaak is het toch de Commissie die het vuile werk op zich neemt en zich uitspreekt.’’
Een voorbeeld waarbij de Europese Unie en individuele lidstaten samen voor de bescherming van LHBTQIA+ rechten opkomen, is te zien in de zaak die momenteel tegen Hongarije speelt. De Europese Commissie is deze zaak gestart nadat Hongarije in 2021 anti-LHBTQIA+ wetgeving aannam. Vervolgens hebben het Europees Parlement en vijftien lidstaten, waaronder Nederland, zich bij de Commissie gevoegd. Op deze manier spreken de lidstaten dus ook hun onenigheid uit over de anti-LHBTQIA+ wetgeving in Hongarije. Naar verwachting zal het Europese Hof in 2024 een uitspraak doen in deze zaak. Shahid maakt kenbaar dat zij het fijn zou vinden als de zaak tegen Hongarije snel beslecht wordt.
Als lidstaten en de EU het niet eens zijn met een land en haar wetgeving of beleid, is het niet mogelijk om deze uit de EU te zetten. Ook niet indien het bijvoorbeeld net zoals Hongarije anti-LHBTQIA+ wetgeving aanneemt. Shahid geeft aan: ‘Een land kan zelf uit de Unie stappen; dat hebben wij met ‘Brexit’ gezien. Wat de Unie wel kan doen is het land economisch treffen door het geen subsidies meer te verstrekken, of het kan de lidstaat stemrecht ontnemen.’’ Dit zijn dus andere vormen van represailles om een lidstaat ertoe te bewegen regels en normen van de EU na te leven.
Afweging grondrechten
In 2019 begonnen in Polen verschillende lokale besturen LHBTQIA+ vrije zones in te stellen. Volgens Polen zouden deze zones LHBTQIA+’ers verwelkomen, maar het zou in die zones niet toegestaan zijn om de LHBTQIA+ ‘ideologie’ uit te dragen. Een reden voor het instellen van deze zones is het katholieke geloof dat in Polen heerst. Shahid legt uit over het botsen van grondrechten: ‘’Het is niet zo dat er gezegd kan worden dat de bescherming van één type recht zwaarder weegt dan de ander. De vrijheid van meningsuiting en de vrijheid van religie zijn een groot goed in de EU. Echter is het ook zo dat de bescherming van andere mensenrechten net zo belangrijk is.’’ Shahid vertelt dat de EU bij het botsen van rechten in het kader van LHBTQIA+ rechten vaak teruggrijpt naar haar economische integratie-agenda. Vanuit deze invalshoek zal de EU kijken of rechten aangetast worden. Als dat zo is en het vrij verkeer in de EU komt in het geding, dan wordt er vaak ten voordele van LHBTQIA+ rechten ingegrepen. ‘’Het is heel fascinerend om te zien hoe de EU en het Hof van Justitie van de EU op dit soort momenten heel economisch, maar toch wel doeltreffend mensenrechten beschermen. Deze aanpak is anders dan die van het andere hof in Europa, het Europese Hof van de Rechten van de Mens.’’
Draagmoederschap niet-hetero stellen in Italië
Sinds 2022 is Meloni premier van Italië. Onder haar bewind heeft Italië een andere koers aangenomen wat betreft LHBTQIA+ rechten en daarbij ook het draagmoederschap van niet-heterostellen. De Italiaanse regering gaf begin 2023 alle Italiaanse gemeenten het bevel te stoppen met het registreren van bepaalde kinderen van LHBTQIA+ koppels. Alleen de biologische ouder wordt nog in Italië erkend. In sommige gemeenten worden geregistreerde kinderen van LHBTQIA+ koppels weer uit de boeken gehaald. Shahid verklaart dat hier gekeken dient te worden naar de bescherming van de rechten van het kind zoals deze in EU-Verdragen zijn vastgelegd. ‘’Op basis van het internationale recht heeft elk kind ook recht op behoud van diens identiteit, waaronder nationaliteit en familierelaties. Om die reden heeft het Europese Parlement een vraag richting de Europese Commissie gestuurd om uit te zoeken hoe de rechten van Italiaanse kinderen het beste in de EU gewaarborgd kunnen worden.’’ Shahid zegt dat de Europese Commissie eerst de vraag uit zal moeten zoeken, vervolgens plannen kan voorstellen om te kijken hoe het probleem het beste aangepakt kan worden en eventueel nog verdere secundaire regelgeving kan voorstellen. Shahid duidt op de ernst van de situatie in Italië en merkt op dat de ontwikkelingen goed in de gaten dienen te worden gehouden.
Verbetering LHBTQIA+ rechten
Naast het nauwlettend volgen van de ontwikkelingen in Italië, zou Shahid het fijn vinden als de Europese Commissie haar eigen strategie omtrent LHBTQIA+ bescherming scherper nastreeft en strenger optreedt tegen lidstaten die LHBTQIA+ rechten stelselmatig schenden. Shahid merkt nog op: ‘’Tenslotte zou het fijn zijn als de Europese Commissie weer de Raad achternazit de algemene non-discriminatie richtlijn weer op de agenda te zetten en net zo lang druk op te voeren totdat er vooruitgang te zien is. Toen Frans Timmermans nog in de Commissie zat, had die aangegeven dit op te pakken. De hoop is dat dit in de komende jaren alsnog gebeurt en de bescherming van LHBTQIA+ rechten nog sterker in EU-recht wordt verankerd.’’