Vaccinatieplicht in Nederland: juridisch mogelijk, maar maatschappelijk onwenselijk?

Volgens Buijsen ligt de sleutel niet bij verplichting, maar bij herstel van vertrouwen in overheid en instituties. “Door eerlijk te informeren, dat wil zeggen informatie te verstrekken over vaccinatie die zoveel mogelijk evidence based is. Vertrouwen komt met betrouwbare informatieverstrekking. Zelfs een zweem van dwang of propaganda is hier ondermijnend.”

Dat wantrouwen is niet nieuw. Zoals ook het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) eerder aangaf, zette de daling van de vaccinatiegraad al rond 2012 in, nog voor de coronapandemie. Volgens Buijsen is het daarom cruciaal dat de overheid inzet op voorlichting in plaats van dwang.

Historische en culturele context

Een verplicht systeem past volgens hem slecht bij de Nederlandse traditie. “Nederland heeft in een wat verder verleden verplichte pokkenvaccinatie gekend voor schoolgaande kinderen. En op dit moment zijn alleen beroepsmilitairen die naar het buitenland uitgezonden worden op missie vaccinatieplichtig op grond van wat weinig bekende wet- en regelgeving. Daarbuiten kent Nederland geen 'vaccine mandates'. Er bestaat ook nauwelijks animo voor, politiek noch maatschappelijk. Zelfs tijdens het hoogtepunt van de coronacrisis is verplichte vaccinatie niet serieus overwogen.”

Die context verklaart volgens Buijsen waarom Nederland tot nu toe altijd hoge vaccinatiegraden wist te behalen zonder dwang. “Nederland heeft altijd hogere vaccinatiegraden kunnen bereiken met vrijwillige vaccinatie dan veel landen die een vaccinatieplicht kennen. Het is moeilijk en waarschijnlijk ook niet verstandig om af te wijken van zo'n koers.”

Kinderopvang, religie en levensbeschouwing

In het publieke debat is regelmatig discussie over de vraag of niet-gevaccineerde kinderen geweerd mogen worden van kinderopvang. Volgens Buijsen bestaat die mogelijkheid al, maar is het niet breed bekend onder ouders. “Bij de kinderdagverblijven is het wel bekend, omdat de Brancheorganisatie Kinderopvang haar leden meer dan voldoende geïnformeerd heeft. Het ministerie van SoZaWe heeft vorig jaar ook een Juridisch afwegingskader niet-gevaccineerde kinderen en medewerkers beschikbaar gesteld om handvatten te geven aan kinderdagverblijven die een weigeringsbeleid overwegen. Maar het is aan iedere kinderdagopvangorganisatie afzonderlijk om na te denken over dergelijk beleid.” Buijsen legt uit dat dat voor scholen anders ligt omdat het recht op onderwijs maakt dat een vaccinatievoorwaarde daar juridisch niet kan worden afgedwongen.

Een ander gevoelig punt zijn de gewetensbezwaren van orthodox-protestanten of andere religieuze groepen. Buijsen is daar duidelijk over: “Die bezwaren moeten worden gerespecteerd. De meeste landen die verplichte vaccinatie kennen staan overigens ook toe dat burgers vaccinatie weigeren op grond van dergelijke bezwaren.” Dat respect sluit aan bij de Nederlandse traditie van vrijwilligheid.

Digitale vaccinatiebewijzen

Soms wordt geopperd dat digitale vaccinatiebewijzen een rol zouden kunnen spelen in betere naleving of handhaving. Maar volgens Buijsen is dat een misvatting: “Er valt niets te handhaven of na te leven op dit moment in Nederland waar het gaat om vacccineren. Er valt heel veel voor te lichten. Deelname aan het Rijksvaccinatieprogramma is immers geheel vrijwillig.” De ervaring tijdens de coronacrisis liet volgens Buijsen bovendien zien dat zulke bewijzen gepaard gaan met veel maatschappelijke ophef en twijfelachtig resultaat.

Ten slotte licht de hoogleraar toe of er ruimte is voor een ‘hybride’ systeem, waarin bijvoorbeeld specifieke beroepsgroepen wel onder een vaccinatieplicht vallen. Buijsen ziet daar weinig ruimte voor. “Eerlijk gezegd denk ik niet dat die ruimte er is in Nederland. Zoals gezegd bestaat er momenteel alleen een plicht voor beroepsmilitairen die uitgezonden worden. Daarbuiten kunnen bijzondere beroepsgroepen - denk aan zorgpersoneel - goed overweg met eigen verantwoordelijkheid.”