Extinction Rebellion (XR), een actiegroep die strijdt tegen klimaatverandering, heeft bijna een maand lang de A12 geblokkeerd als protest tegen fossiele subsidies. Dinsdag 10 oktober 2023 heeft de Tweede Kamer een motie gesteund waarin het kabinet wordt opgeroepen scenario's te ontwikkelen voor het afbouwen van fossiele subsidies. Als reactie hierop heeft XR aangekondigd voorlopig te stoppen met de A12-blokkades. Dat biedt de ruimte om buiten de hectiek om een aantal staatsrechtelijke vragen te stellen. Waren de eerdere blokkades überhaupt toelaatbaar? Hoever reikt het demonstratierecht en wanneer mag dit ingeperkt worden? Nick Efthymiou, universitair docent Staatsrecht aan Erasmus School of Law, en Wouter Scherpenisse, promovendus aan Erasmus School of Law, delen hun inzichten over deze kwesties.
Valt een snelweg blokkeren onder het recht op demonstratie?
Het recht op demonstratie is een grondrecht dat verankerd is in zowel artikel 9 van de Nederlandse Grondwet als artikel 11 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM). Dit recht houdt in dat je samen met een of meer personen in het openbaar een mening mag uiten. De inhoud van die meningsuiting is niet aan controle onderhevig. Belangrijk is de vraag of dergelijke snelwegblokkades vallen onder de reikwijdte van deze artikelen. Uit de parlementaire geschiedenis en de jurisprudentie blijkt dat het lastig is om – in het geval van artikel 9 Grondwet – hierover eenduidig te zijn. Om binnen de reikwijdte van het grondrecht te vallen geldt het uitgangspunt dat er door de betogers een gemeenschappelijke mening uitgedragen wordt. Op het moment dat bepaalde acties vooral het karakter hebben van dwangmaatregelen, waarbij de gemeenschappelijke meningsuiting uit het oog verdwijnt – denk aan het blokkeren van snelwegen – is er geen sprake meer van een betoging. Ofwel, in dat geval valt de manifestatie buiten de reikwijdte van de betogingsvrijheid. Een bekend voorbeeld hiervan is de jurisprudentie rondom de ‘Blokkeerfriezen’ die op de A7 een groep anti-Zwarte Piet-demonstranten tot stilstand dwongen. Deze blokkeerfriezen konden geen geslaagd beroep doen op de betogingsvrijheid. Efthymiou en Scherpenisse: “In het geval van XR wordt kennelijk wel aangenomen dat de manifestaties, ondanks de feitelijke dwang die ervan uitgaat, het kenmerk van gemeenschappelijke meningsuiting hebben. Voor het breed geformuleerde grondwetsartikel lijkt er daarom geen reden om aan te nemen dat een blokkade als die door XR buiten het demonstratierecht zou vallen. Voor artikel 11 EVRM is een en ander dankzij het Kudrevicius-arrest – waarin het blokkeren van snelwegen als onderdeel van boerenprotesten binnen de reikwijdte van artikel 11 EVRM werd geplaatst – een stuk duidelijker en kunnen we stellen dat het blokkeren van snelwegen, indien vreedzaam, binnen het demonstratierecht valt. De eerste horde is daarmee genomen: het blokkeren van de A12 valt binnen het demonstratierecht.”
Mag het recht op demonstratie in dit geval worden beperkt?
De onderzoekers: “In sommige discussies lijkt men hieruit te concluderen dat, nu het demonstratierecht van toepassing is, de aanwezigheid van de demonstranten op de A12 hoe dan ook legitiem is. Echter, zo werkt ons grondrechtelijke systeem niet.” Hoewel het demonstratierecht een fundamenteel recht is, kan het onder bepaalde omstandigheden worden beperkt. De burgemeester speelt hier een belangrijke rol. De burgemeester kan beperkingen opleggen aan demonstraties, zoals het aanwijzen van een alternatieve locatie voor de demonstratie, om een verstoring van de openbare orde te voorkomen. Efthymiou en Scherpenisse: “Een voor de hand liggende voorwaarde is het aanwijzen van een alternatieve locatie voor de demonstratie. Er kan een locatie worden aangewezen waar XR de ruimte heeft om haar boodschap over te brengen, maar niet zorgt voor onnodige verstoringen van het verkeer of de openbare orde.”
Is er voor XR iets aan die beperkingen te doen?
Wanneer de demonstranten het niet eens zijn met eventuele beperkingen door de gemeente, dan kunnen zij zich wenden tot de rechter: “Het staat XR overigens vrij om bezwaar te maken tegen dit soort beperkende besluiten van de burgemeester om uiteindelijk de rechter te laten beoordelen of de beperkingen mogelijk toch niet gerechtvaardigd waren. Wordt deze rechterlijke route niet gekozen, dan spreken we uiteraard ook van een gerechtvaardigde beperking.” Als demonstranten zich niet houden aan gerechtvaardigde beperkende besluiten, overtreden zij de wet, ongeacht het doel van de demonstratie. Dit kan resulteren in mogelijke strafrechtelijke vervolging, wat al eerder is voorgekomen bij XR-demonstranten.
Inzet van het waterkanon
Tijdens eerdere demonstraties van XR zijn waterwerpers gebruikt door de politie. Stichting Vrienden van XR wilde met een kort geding bij de rechtbank de inzet ervan laten verbieden of beperken. Op vrijdag 13 oktober heeft de voorzieningenrechter besloten dat er niet wordt ingegrepen in de bevoegdheid van de burgemeester. “Dit houdt in dat de waterwerper in het vervolg op proportionele wijze ingezet mag blijven worden tijdens demonstraties van XR”, aldus de onderzoekers.
- Universitair Docent
- Promovendus