Meer dan een heffing: Btw als sleutel tot digitalisering, internationalisering en een duurzame samenleving

Merkx vond Nederlands recht óók interessant, maar koos als jonge student voor Fiscaal recht. In het belastingrecht was het omzetbelasting die de sparkle gaf. “Btw fascineert mij, omdat het gaat over ondernemers en hun producten. Ook hebben maatschappelijke ontwikkelingen vaak gevolgen voor de btw”, zegt Merkx. “Een voorbeeld is de wens om circulair te bouwen. Als aannemers materialen gaan hergebruiken, welke gevolgen heeft dit dan voor het voldoen van de btw? In deze vorm van belasting zit bovendien een heldere systematiek. Als je de relevante stappen volgt, kun je iedere casus oplossen. Dat geef ik mijn studenten ook altijd mee.”

Na haar studie en promotie in Tilburg kwam Merkx, via Leiden, naar Erasmus School of Law. In februari 2020, amper een paar weken voor de coronacrisis losbarstte, sprak ze als hoogleraar Indirecte belastingen haar oratie uit. Haar onderzoek richt zich op btw in relatie tot digitalisering, globalisering en duurzaamheid.

Digitalisering en internationalisering

“Verandering is de enige constante” zei Heraclitus ooit, en dat geldt zeker voor het domein van Merkx. Een wereld die internationaler en digitaler wordt, brengt steeds nieuwe uitdagingen met zich mee op het gebied van btw. “Een wezenlijke vraag is bijvoorbeeld: als consumenten in het buitenland een dienst of product bestellen, waar vindt dan de belastingheffing plaats? Vroeger werd de aankoop veelal belast in het land waar het product vandaan kwam, dus waar de ondernemer is gevestigd. Tegenwoordig gebeurt dit meestal in het land waar de consument woont. In mijn onderzoek bestudeer ik de nieuwe regels en vraagstukken die deze wijziging met zich meebrengt.” “Wanneer je de plaats van levering of dienst wijzigt, loop je vervolgens tegen een ander probleem aan”, vervolgt de hoogleraar. “Neem bijvoorbeeld de Spaanse ondernemer die nu ineens in Nederland btw moet voldoen. Hoe zorg je dat hij dat daadwerkelijk doet? Hierbij maken we gebruik van inzichten uit de gedragswetenschappen. En hoe ga je als lidstaat van de Europese Unie controleren en handhaven? Hiervoor kun je technologie inzetten. Bij de EU ligt een voorstel over onder meer e-invoicing en digital reporting, waarbij ondernemers data gaan rapporteren aan de belastingdienst om fraude zo snel mogelijk op te sporen. Mogelijk is dit voorstel aangenomen wanneer dit magazine verschijnt. Sommige lidstaten verlangen een bijna realtime-rapportage van bepaalde transacties. We moeten daarbij echter kritisch kijken naar fundamentele rechten en de rechtsbescherming van de burger, in dit geval de ondernemer.”

"Maatschappelijke ontwikkelingen hebben vaak gevolgen voor de btw." - Madeleine Merkx

Kan de inrichting van het btw-stelsel bijdragen aan een duurzamere samenleving? 

Merkx publiceerde al veel over de belastingaspecten van de circulaire economie. Ook onderzoekt ze hoe btw-maatregelen het gebruik van elektrische voertuigen kan stimuleren. En later dit jaar gaat een nieuw project van start, met de veelzeggende naam Tackling fixophobia. “We willen weten hoe we mensen kunnen aanmoedigen om kapotte elektronica te laten repareren en niet meteen iets nieuws te kopen. We bekijken dit van alle kanten. De TU Delft bestudeert ontwerpaspecten van de producten en de Universiteit Maastricht bekijkt welke businessmodellen kunnen bijdragen om producten een langere levenscyclus te geven. Daarnaast onderzoekt Wageningen University & Research welke marketing- of service-intervisies kunnen plaatsvinden om consumenten aan te zetten tot reparaties. Wij bij Erasmus School of Law willen in kaart brengen welke belemmeringen we in bestaande regelgeving kunnen wegnemen en of bepaalde toekomstige wetgeving noodzakelijk is. En wellicht hebben de resultaten uit Delft, Maastricht en Wageningen weer gevolgen voor wetgeving. Ook dat onderzoeken we. En niet alleen op het gebied van belastingen, maar ook in bijvoorbeeld het contractenrecht en consumentenrecht. Het wordt dus een interdisciplinair onderzoek waarmee we echt impact hopen te maken.”

Ambitieuze faculteit

Merkx heeft een volle agenda. Naast hoogleraar Indirecte belastingen is ze onder meer partner Tax & Legal bij het wetenschappelijk bureau van BDO Accountants & Adviseurs en rechter-plaatsvervanger bij rechtbank Noord-Holland. Eerder deed ze bij Deloitte Nederland veel ervaring op in de adviespraktijk. Dit alles neemt ze mee naar onze faculteit. “Het is zinvol om zaken die in de praktijk spelen, te betrekken in het onderwijs en onderzoek”, geeft ze aan. “In onze master Indirecte belastingen doceer ik bijvoorbeeld het vak Formele aspecten van de indirecte belastingen, waarbij ik het thema bezwaar en beroep bij de rechter behandel. Mijn ervaringen met procedures bij BDO komen in de collegezaal ter sprake. Een mooie mix van theorie en praktijk dus.”

De Brabantse voelt zich thuis bij onze faculteit: ”We zijn erg ambitieus. In het onderzoek beperken we ons doorgaans niet tot het analyseren van wet- en regelgeving, maar proberen deze in een bredere context te zien. Dat maakt Erasmus School of Law maatschappelijk heel relevant.”