Tussen bouwtekeningen en Bruno Latour. Een gesprek met architect en ESPhil-alumna Willie Vogel (28) naar aanleiding van het recent verschenen interactieve kunstproject ‘Oosterschelde in Onderhandeling’ van creatief collectief Studio Inscape.
Interview door Stijn Voogt
Het is vrijdagmiddag, vlak voor kerst en middenin de zoveelste lockdown. Willie belt in vanuit Berlijn, waar ze werkt voor architectenbureau Barkow Leibinger. Nog niet zolang afgestudeerd, tref ik Willie aan het begin van haar loopbaan. Tijdens haar lunchpauze spreken we over haar studietraject, de combinatie van architectuur en filosofie en de invloed van haar opleiding op het werk dat ze maakt.
Na een Bachelor Bouwkunde aan de TU Delft, studeert ze in 2020 af aan ESPhil met de BA Philosophy of a Specific Discipline en rondt ze ook haar Master Architectuur af, eveneens in Delft. “Een studiekeuze vond ik überhaupt al erg ingewikkeld, ik heb zo’n beetje overal wel rond gekeken. Maar Bouwkunde – de opleiding, alsook de activiteiten van de faculteit in Delft – sprak me het meest aan. Eigenlijk ben ik vervolgens door vrienden en een huisgenoot op het pad richting filosofie gezet.”
“Die huisgenoot studeerde Nanobiologie en volgde zelf ook het second-degree programma aan ESPhil. Zij raadde mij aan om ook tijdens mijn bachelor te beginnen met de opleiding filosofie. Eenmaal begonnen aan de opleiding vond ik het erg fijn om de dingen die ik leerde bij Bouwkunde ook in een ander perspectief te kunnen zetten en vice versa. Hoewel er op de faculteit Bouwkunde veel over filosofie wordt gesproken, Martin Heidegger komt bijvoorbeeld vaak voorbij, begon ik tijdens mijn filosofie-opleiding te vermoeden dat maar weinigen Heidegger ook echt hebben gelezen.”
Het lijkt een architectenkwaal te zijn. Over het algemeen is de filosofie een breed verwelkomt vertel- en denkkader, maar zo nu en dan levert dit vooral mystificatie van het vakgebied op en ontstaat er een inner circle van architecten die alleen nog maar elkaar begrijpen. “Het is een grappig fenomeen. Het wordt ook veel besproken onder ‘ons architecten’, dat we dit doen. En toch blijven we het doen.”
Vorm én inhoud
De uitdaging is dus om architectuur en filosofie niet alleen voor de vorm, maar vooral ook voor de inhoud samen te laten vallen. Voor Willie kwam deze mogelijk voor het eerst duidelijk naar voren in het vak Ecophilosophy dat toen nog werd verzorgd door Henk Oosterling. Dit vak zette haar vervolgens op het spoor van Gregory Bateson, aan wiens werk Steps to an Ecology of Mind (1972) Willie haar bachelorscriptie wijdde onder begeleiding van Sjoerd van Tuinen.
“In die scriptie ging ik op zoek naar matter in Bateson’s ecology of mind door mij af te vragen hoe onze concrete omgeving tot stand komt ervan uitgaande dat het ook de mens is die tot stand komt in relatie tot zijn of haar directe omgeving.” Deze relatie tussen abstracties en tastbaarheden, misschien wel fundamenteel te noemen voor een architect, onderzoekt ze verder in de richting van New Materialism. De interesses die Willie verder zou verkennen in het kader van haar scriptie worden later ook onderdeel van haar werk met Studio Inscape.
Net als de keuze om filosofie te gaan studeren, kwam ook dit initiatief tot leven met vrienden en huisgenoten aan de keukentafel. Zo’n drie of vier jaar geleden begon Willie samen met mede-oprichters Charlotte von Meijenveldt en Eileen Stornebrink zich in te schrijven voor verschillende ontwerp-competities die gebruikelijk zijn binnen de architectuur. Waar het begon met een ontwerp voor een gedeelte van het nieuwe sportcomplex op de Delftse universiteitscampus in 2018, kwam Studio Inscape twee jaar later met een werk terecht in het Watersnoodsmuseum in Ouwerkerk, Zeeland.
Oosterschelde in Onderhandeling
Naar aanleiding van een competitie georganiseerd door de ‘Ambassade van de Noordzee’ richtte Studio Inscape zich op het werk van Bruno Latour, meer nadrukkelijk op zijn boek Het Parlement der Dingen (2020). Samen met twee filosofen uit Groningen en Wageningen, Maarten Meijer en Dennis Hamer, werd de start gemaakt aan een nieuw project waarin filosofische abstracties een concrete omgeving pogen te (ver)vormen. Echter, dit keer werd het eindproduct geen gebouw, maar een zogenaamde “serious game”.
Een soort spel dus, dat het midden houdt tussen een bordspel en een onderhandelingstafel, met als primaire doel iets anders dan alleen vermaak. “Voor dit project gingen wij op zoek naar een manier om de mens van een afstandelijke positie ten opzichte van zijn of haar omgeving terug te brengen naar het midden van die omgeving. Om met Latour te spreken: from a modern society to a Gaia-democracy.” Willie legt uit dat het spel tracht de mens in de huid te laten kruipen van de niet-mens in de omgeving door goed te luisteren, te vertegenwoordigen en uiteindelijk te onderhandelen.
In het spel krijgen de deelnemers een personage aangewezen die allemaal voorkomen in de omgeving van de Oosterschelde, een (delta)gebied waar verschillende mensen en dieren zich hebben gevestigd. “Er zijn elf actoren die het spel bepalen. Zo kan een deelnemer een plant of dier, in het water of op het land, toegewezen krijgen, maar ook de rol van boer of toeristenbegeleider.” Door deze uiteenlopende groep actoren blijken ook de verschillende belangen erg divers te zijn. Wat goed is voor de visser, bemoeilijkt de leefomgeving van de migrerende vogels, maar het behouden van zandbanken ten behoeve van die vogel is duur en levert bijvoorbeeld niets op voor de bijenpopulatie die meer baat hebben bij de aanleg van hogere dijken.
Door middel van het netwerk waarbinnen de verschillende actoren met elkaar verbonden zijn, legt het spel relaties tussen de deelnemers waarna door middel van praktische dilemma’s debat in het ‘parlement’ wordt uitgelokt. “Ik heb inmiddels al een aantal testsessies bijgewoond en het is grappig om te zien hoe mensen zich inleven in een mossel. Het laat zien hoe weinig mensen bewust zijn van hun relatie tot niet-mensen en heeft tot doel te laten zien dat de mens te weinig heeft gelet op de niet-mens en daardoor in sommige gevallen onrechtmatig heeft gehandeld.” Het parlement van de Oosterschelde breekt de hiërarchische politieke, bestuurlijke en wetenschappelijke systemen open en probeert conflicterende belangen op een speelse wijze letterlijk op tafel te leggen.
Architect in het Antropoceen
Na een korte onderbreking door een Duitse collega verplaatst Willie zich naar de fotostudio van het architectenbureau. Ik vraag haar naar de rol van de mens in de omgang met de omgeving. Hoewel Oosterschelde in Onderhandeling mosselen een stem geeft, blijft het een probleem dat echte mosselen niet kunnen praten. De relatie tussen mens en niet-mens wordt langs de lijnen van dit spel nog steeds door de mens gemedieerd. Emancipeert de natuur zich van de mens of tracht de mens de natuur te emanciperen van zichzelf?
“Wat ik interessant vind, is dat er op dit moment binnen de architectuur veel projecten tot stand komen in het kader van ecologische bewustwording, maar dat er nog weinig naar gehandeld wordt. Zo was hier in Berlijn onlangs een expositie in samenwerking met Latour genaamd Critical Zones met veel artistieke aandacht voor het onderwerp, maar hier bij het bureau waar ik werk laat zoiets vooralsnog geen sporen na. Kosten, tijdsdruk, regelgeving, maar ook onbegrip over de urgentie of het gebrek aan kennis blijken factoren die ervoor zorgen dat vaak snel gehandeld wordt en economische belangen voorrang krijgen.”
Willie vertelt hoe zij graag zou zien dat er naast de beeldvorming over hedendaagse architectuur ook in de architectuurpraktijk meer aandacht komt voor andere belangen. Voorlopig ziet zij deze omslag in werkwijze en belangenvertegenwoordiging dan ook nog niet (voldoende) terug in de architectuur, een wereld die volgens haar nog steeds gedreven wordt door grote ego’s en geld. “Het zijn nu vooral de jongere en kleinere bureaus die durven andere belangen voorop te stellen, ook al worden ze nog vaak door de grotere bureaus gepasseerd.”
“Het voelt soms dan ook alsof Charlotte, Eileen en ik met Studio Inscape nog even de moraalridders moeten uithangen.” En voorlopig lijkt die rol haar ook goed te passen. Het blijft een uitdaging om de filosofie die Willie toepast in haar ontwerpen, projecten en onderzoeken onder woorden te kunnen brengen zodat die voor verschillende partijen begrijpelijk is en ook grond kan vinden in de praktijk. “Het gaat erom te blijven denken en communiceren voor wie je iets maakt, voor mensen en niet-mensen.”
- Meer informatie
Met dank aan fotograaf Jord de Kat Angelino.