De parelkwekerij tussen de visafslagen

Wat maakt uw colleges zo bijzonder dat er een videoreeks van moest komen?

‘Nou, dat moeten de samenstellers maar beantwoorden, maar de universiteit is voor mij nooit een plek geweest waar alleen maar kennis wordt overgedragen. Onderwijs is samen tasten in het duister. De docent heeft misschien veel meer gelezen, en veel meer nagedacht, maar blijft evengoed zoekende. Wat docent en student verbindt, is die gedeelde verwarring over wat het betekent mens te zijn. Filosofie gaat niet om weten, maar om het zich oriënteren in een uiteindelijk onbegrijpelijke wereld.

Het grootste geluk voor mij is wanneer studenten op belangrijke en cruciale momenten in hun leven iets aan hun studie hebben. Dan zegt iemand jaren later bijvoorbeeld tegen me: “Ik ben nu CEO van een groot bedrijf en ik moest laatst een aantal mensen ontslaan. Toen dacht ik aan Levinas en wat hij zei over het belang van de ander vooropstellen. Dat heeft me aan het denken gezet.”

Een ander voorbeeld: volgens Sartre is vrijheid dat je bij alles kunt zeggen wat iets niet is. Ik heb in colleges wel eens het overlijden van mijn vrouw aangehaald om dit te illustreren. Iedere vrouw die ik zie is niet-Jacqueline, nog altijd. En juist daardoor is ze zo aanwezig. Vaak hoor ik van oud-studenten hoe ze dat soms jaren later herkenden in hun eigen leven. Bijvoorbeeld toen hun ouders stierven en hoe alle andere ouders ineens niet-hún-ouders waren.

Bij mijn afscheid vertelden Eddie, Max, Sonia en Kas mij dat ze een videoreeks van mijn colleges wilden maken. Ze wilden voorkomen dat het alleen maar een herinnering zou worden voor studenten die het geluk hadden erbij te zijn. Ik kan je vertellen dat ik bijzonder aangenaam verrast was. Nu krijg ik mails van oud-studenten die de cursus samen met hun kinderen beluisteren. Prachtig.’

Waar verwijst de titel First Philosophy naar?

‘Die titel komt misschien een beetje pretentieus over, maar de pointe is dat het werkelijke filosoferen alleen vanuit het eerste persoonsperspectief mogelijk is. Hoe je verder ook denkt over politieke structuren die onze cultuur beheersen, uiteindelijk is het eerste persoonsperspectief primair. Je kunt alleen maar over die structuren praten door na te denken over hoe mensen zich ertoe verhouden. We kunnen samen met Foucault heel verontwaardigd gaan zitten zijn over machtsstructuren, maar het gaat in eerste instantie toch om mensen in unieke menselijke situaties.

Neem bijvoorbeeld de feministische fenomenologie, die onderzoekt hoe het voelt om als vrouw gezien te worden en hoe je je tot die blik verhoudt. Of het schitterende manifest I Am Not Your Negro, naar het manuscript van James Baldwin. Dat is pure fenomenologie: laten zien hoe het is, hoe je het ervaart. Pas dan kun je beginnen te begrijpen hoe je structuren doorbreekt.

In deze cursus gaat het over denkers die laten zien hoe zich vanuit de ‘broosheid’ van de existentie telkens nieuwe percepties, nieuwe verhoudingen tot de wereld aandienen. En daarmee probeer ik studenten niet alleen een filosofische les te leren, maar ook een levensles.’

Waarin verschilt filosofie voor u van andere wetenschappelijke disciplines?

‘We zijn geneigd de wereld te reduceren tot problemen en oplossingen: vluchtelingenproblematiek, klimaatproblematiek, relatieproblematiek. Je moet tegenwoordig zelfs werken aan je huwelijk. Als dat waar is, kan half Nederland zo de WAO in.

Het probleemoplossende denken is typisch iets van de moderne tijd, maar het is een platte manier van denken. Wat ik mijn studenten probeerde bij te brengen, is dat er alleen maar gebeurtenissen zijn, en hoe we ons daartoe verhouden. Filosoferen is het loskloppen van het probleemoplossende denken, zodat er weer wat lucht en ruimte ontstaat.

Een arts die alleen het functioneren van de patiënt ziet, mist diens bestaan. Het zou niet alleen moeten gaan om het repareren van het lichaam, maar ook om aandacht voor hoe iemand zich tot het ziek-zijn verhoudt. Het gaat in de geneeskunde niet alleen om functioneren, maar ook en vooral om existeren. 'Broos behandelen', noem ik dat. Het maakt de geneeskunde menselijker en wijzer.

Aan opeenvolgende Colleges van Bestuur heb ik voorgelegd dat de Faculteit der Wijsbegeerte een parelkwekerij is tussen de visafslagen.’

Mist u het lesgeven?

‘Ja. Maar ik heb er heel bewust voor gekozen om te stoppen met de academische filosofie. Iedereen zegt altijd: Wat mooi dat je filosoof bent, dat kun je na je pensioen gewoon blijven doen. Ik vind dat een rare manier van denken. Een metselaar gaat na zijn pensioen toch ook niet zijn tuin vol muurtjes metselen? En een gepensioneerd chirurg gaat - naar ik hoop - ook niet in zijn kleinkinderen snijden.

Kierkegaard schreef ooit: “Het aller moeilijkste voor filosofen is dit: ophouden.” Nou, laat ik dat maar eens proberen. Ophouden.

Er bestaat bovendien zoiets als de geriatrische adolescentie. Het is een beetje als toen je een jaar of zestien was, naar je kinderkamer keek en dacht: ik heb het hier leuk gehad, maar ik moet hier nu weg. Zo kun je ook naar de pensionering kijken. Je blikt terug op veertig jaar werk en je denkt: oké, dit heb ik al die tijd met veel plezier gedaan, maar het is klaar. Ik moet nu iets anders gaan doen.

Ik probeer nu te denken wat ik nooit gedacht heb, maar misschien wel had moeten denken. Ik probeer te lezen wat ik nooit heb gelezen, maar misschien wel had moeten lezen. Ik denk natuurlijk nog wel na – Kierkegaard had gelijk – bijvoorbeeld over de ouderdom, die ik – aan gene zijde van sportschool en geraniums – een ‘existentiële involutie’ noem, maar niet om er lezingen over te geven. Ik wil plaatsmaken voor de jonge generatie.

Wat niet wegneemt dat ik blij ben dat een nieuwe generatie denkers zich dankzij First Philosophy kan verhouden tot het verhaal van deze oude man. Om met Reve te spreken: het is gezien, het is niet onopgemerkt gebleven.’