EMDR geeft ook hoopvolle resultaten bij persoonlijkheidsstoornissen

Een vrouw van begin veertig heeft al talloze behandelingen achter de rug. Ze heeft stemmingswisselingen, voelt zich snel afgewezen en haar relaties lopen stuk. Ook op het werk escaleren conflicten. De diagnose: een borderline persoonlijkheidsstoornis. Ze verwacht niet dat ze in aanmerking komt voor EMDR-therapie (Eye Movement Desensitization and Reprocessing-therapie). “Dat is toch voor oorlogstrauma’s?”, zegt ze verbaasd. Toch besluit ze het te proberen. Na een paar sessies merkt ze dat haar emoties minder intens worden. “Ik kan weer leven in plaats van overleven.”

Onderzoek naar EMDR-therapie bij mensen zonder PTSS

Laurian Hafkemeijer behandelt regelmatig mensen met EMDR-therapie en vroeg zich af of deze behandelvorm ook werkt bij mensen met een persoonlijkheidsstoornis zonder PTSS-diagnose. Een persoonlijkheidsstoornis ontstaat vaak door onder andere een combinatie van aanleg, stressvolle omstandigheden meegemaakte ingrijpende gebeurtenissen. Veel mensen voldoen niet aan de PTSS-criteria, bijvoorbeeld omdat zij overlevingsstrategieën hebben ontwikkeld waardoor klachten minder zichtbaar zijn. Ook kunnen zij vooral te maken hebben gehad met emotionele verwaarlozing, afwijzing of emotioneel misbruik. Volgens Hafkemeijer gaat het niet alleen om de gestelde diagnose, maar kunnen juist ook dit soort ervaringen nog veel emotionele lading oproepen en invloed hebben op hoe iemand denkt, voelt en reageert. In haar onderzoek bleek EMDR effectief bij verschillende soorten herinneringen, ook die aan verwaarlozing of emotioneel misbruik.

Voorbij PTSS

EMDR-therapie helpt vastgelopen herinneringen te verwerken door ze op te roepen terwijl de aandacht wordt afgeleid, bijvoorbeeld met oogbewegingen of klikgeluiden. Daardoor neemt de emotionele lading af. De methode is wereldwijd erkend bij PTSS, maar wordt bij persoonlijkheidsstoornissen zonder PTSS niet standaard toegepast. “Lange tijd was het beeld dat we met deze doelgroep voorzichtig moeten zijn omdat het hen sneller zou ontregelen,” zegt Hafkemeijer. “Hoewel het individu altijd voorop staat, laten deze resultaten zien dat EMDR-therapie bemoedigend kan uitpakken.”

Meetbare verbeteringen

Voor haar promotieonderzoek voerde Hafkemeijer twee gecontroleerde studies uit bij mensen met een persoonlijkheidsstoornis, met en zonder PTSS-diagnose. De therapie werd over het algemeen goed verdragen. In de eerste studie binnen GGZ Delfland leidde EMDR-therapie bij de meeste patiënten tot duidelijke vermindering van klachten, zoals angst en problemen in het dagelijks functioneren. Bij een deel van de deelnemers werd ook persoonlijkheidsfunctioneren in kaart gebracht en waren er aanwijzingen voor verbetering in interpersoonlijk functioneren en zelfbeeld. Tijdens de EMDR-behandeling konden klachten tijdelijk toenemen, maar 98 procent van de patiënten liet per saldo verbetering zien.

In de tweede studie, de TEMPO-studie bij GGZ Delfland en Parnassia Groep, werd specifiek gekeken naar PTSS-klachten zoals herbelevingen. De aanwezigheid van een PTSS-diagnose bij aanvang maakte geen aantoonbaar verschil in uitkomst. Dat wijst er volgens Hafkemeijer op dat het zinvol is om verder te kijken dan diagnoses alleen.

Geen one-size-fits-all

Hafkemeijer benadrukt dat EMDR-therapie niet alles oplost. “De bevindingen zijn bemoedigend, maar het is geen one size fits all-oplossing.” Belangrijk is dat er een duidelijk verband is tussen onverwerkte ervaringen en huidige klachten en patronen. Dan kan EMDR helpen de invloed van het verleden te verminderen. ‘Ook is het geen quick fix: verwerking kost tijd, en ieder herstelproces verloopt op een eigen manier’. 

Wat haar als behandelaar raakt, zijn de momenten waarop patiënten voelen dat er echt iets verandert. Een patiënte zei: “Ik heb ineens weer keuzevrijheid, terwijl ik eerder werd gestuurd door de dingen die ik heb meegemaakt.” “Het verleden verandert niet,” zegt Hafkemeijer, “maar de lading van toen kan afnemen, waardoor iemand in het hier en nu weer meer regie ervaart. Dat is waar EMDR-therapie over gaat.”

Ruimte voor herstel

Ongeveer een op de tien Nederlanders voldoet aan de kenmerken van een persoonlijkheidsstoornis. Veel van hen zijn langdurig in behandeling. Herstel verloopt vaak in stappen. “Het mooie aan deze aanpak is samen te kijken wat iemand heeft meegemaakt en hoe dat het heden kleurt,” zegt Hafkemeijer. “Door de emotionele lading van herinneringen te verminderen, kan ruimte ontstaan  om anders te denken, voelen en reageren.” Ze benadrukt dat er meer onderzoek nodig is, onder andere naar vergelijking met andere behandelmethoden, naar langetermijneffecten en wat voor wie het beste werkt. 

Breder toepassen, druk op GGZ verlichten

Hafkemeijer hoopt dat de bevindingen bijdragen aan een snellere en bredere inzet van EMDR-therapie bij mensen met een persoonlijkheidsstoornis, ook zonder PTSS-diagnose. De uitkomsten wijzen erop dat EMDR-therapie een veelbelovende invalshoek binnen de behandeling van mensen met een persoonlijkheidsstoornis kan zijn. Dat is belangrijk in een tijd waarin de druk op de GGZ groot is: de inzichten kunnen helpen om behandelingen verder te personaliseren en mogelijk te verkorten.