Elke euro die je investeert in kunst en cultuur in de zorg levert 3,5 euro op. "Denk aan meer kwaliteit van leven, meer werkplezier voor mensen in de zorg, minder kosten voor de zorgverzekeraar", vertelt prof. dr. Tineke Abma, die nu een jaar bijzonder hoogleraar Kunst & Zorg is. We spreken haar in aanloop naar World Mental Health Day.
Haar onderzoek gaat over de impact van kunst, cultuur en creativiteit op de gezondheid en het welzijn van mensen. Met de missie: kunst integreren in preventie, welzijn en zorg. Kunst is niet alleen heilzaam voor mensen die ziek zijn, het kan ook op een preventieve manier werken.
Zorgorganisatie, museum en universiteit
De leerstoel Kunst & Zorg is opgezet vanuit een samenwerking tussen zorgorganisatie Cordaan, Museum van de Geest en Erasmus School of Health Policy & Management (ESHPM). "Het mooie van een bijzondere leerstoel is dat het maatschappelijke organisaties de kans geeft om in het wetenschappelijke domein een onderwerp dat zij belangrijk vinden op de kaart te zetten."
"Cordaan ziet als zorgorganisatie concrete problemen als eenzaamheid onder ouderen en een gebrek aan inclusie van mensen met een beperking. Hier ondernemen zij actie op. Zo werken zij samen met zo’n 75 culturele instellingen en kunstenaars. Maar: zoiets krijgt vaak pas erkenning als er wetenschappelijk bewijs is dat deze inzet ook effectief is. Gemeenten en zorgverzekeraars moeten dit soort initiatieven uiteindelijk betalen en die willen daar dan wel wetenschappelijke onderbouwing voor", vertelt Abma.
Museum van de Geest was voorheen een traditioneel museum. Nu richt het museum zich op mentale gezondheid. Niet voor niks zijn ze in 2022 bekroond met de European Museum of the Year Award, de meest prestigieuze museumprijs in Europa. Tineke Abma: "Ze delen meer verhalen van ervaringsdeskundigen en laten outsider art zien. Dat is kunst die wordt gemaakt door autodidacten die ongeschoold en ongetraind zijn in de traditionele kunsten en de conventies van de kunstwereld. Niet iedereen snapt meteen waarom een museum dit doet. Daar zoeken zij wetenschappelijke onderbouwing voor."
Onderzoekers met roots in beide werelden
Door de samenwerking met Cordaan en Museum van de Geest heeft de hoogleraar de beschikking over twee living labs. "En het mooie is dat de concrete wensen en vragen vanuit de organisaties mede mijn onderzoeksinsteek bepalen."
"De onderzoekers die ik aanneem hebben allemaal roots in beide werelden: kunst en zorg. Iemand die onderzoek doet naar inclusieve dans doet haar onderzoek ook echt op een dansante manier, via dans dus. Zij heeft een achtergrond als danseres én is gezondheidswetenschapper. Verder heb ik iemand aangenomen die Applied Theatre studeerde en sociaal werker is. De gezondheidszorg is de wereld van bescherming, veiligheid en comfort. En de kunstwereld gaat over avontuur, speelsheid en verbinding. Dat verstaat elkaar niet automatisch. Maar deze onderzoekers weten hoe ze daarmee om moeten gaan, omdat ze beide werelden kennen."
Inzet van kunst in zorg economisch doeltreffend
Met bezuinigingen op de kunst- en cultuursector en de zorg lijkt de spanning toe te nemen voor projecten op het gebied van kunst en zorg. Abma blijft optimistisch: "Uit onderzoek bij Cordaan blijkt dat iedere euro die ze daar in kunst en cultuur steken, maar liefst 3,5 euro oplevert aan maatschappelijk rendement. Dus in termen van meer kwaliteit van leven, meer werkplezier voor mensen in de zorg, minder kosten voor de zorgverzekeraar en gemeente. Het inzetten van kunst in de zorg is economisch gezien heel doeltreffend."
Een goed voorbeeld is zorgverzekeraar De Friesland. Zij zijn de eerste zorgverzekeraar die dansen voor mensen met de ziekte van Parkinson vergoedt. Dit is ook bewezen effectief. Mensen worden soepeler in hun bewegingen en hun spraak en hun stemming en hun algehele welzijn verbeteren. "Mijn team en ik doen onderzoek met Marc Vlemmix Dance. Marc heeft op jonge leeftijd de ziekte van Parkinson gekregen en heeft nu zijn eigen dance company in het Luxor Theater. Uit ons onderzoek blijkt dat de deelnemers zich even geen patiënt voelen; ze kunnen hun volle identiteit als mens weer beleven. Het lichaam is niet langer een vijand, en blijkt veel meer te kunnen dan ze ooit hadden verwacht. Door deel uit te maken van een sociaal verband voelen zich weer geworteld, en gezien en gehoord; ze horen erbij", vertelt Abma.
"Kunst wordt nog vaak gezien als een overbodige luxe waarop je wel kunt bezuinigen in tijden van krapte, en als iets voor de elite. Dat is een misverstand. Het type kunst waar ik het over heb gaat meer over sociaal artistiek werk. Het samenkomen en het gezamenlijk aan iets creatiefs werken, is vaak veel betekenisvoller dan het eindproduct."
Kunst bekijken of zelf kunst beoefenen; iedereen kan meedoen
Bestaan er verschillen in effectiviteit tussen kunst bekijken en zelf kunst beoefenen? Abma: "Participatie is een heel belangrijke factor. Het zelf uiten van emoties, het aanzetten van je verbeelding, de sociale verbinding met anderen, het vertellen van je verhaal; al deze dingen zorgen voor positieve effecten. Positiever nog dan het puur ‘consumeren’ van kunst door ernaar te kijken of luisteren. Zeventig musea in Toscane ontwikkelden samen met kunstenaars dementievriendelijke programma’s.
In deze programma’s kijken ouderen samen naar een kunstwerk. Welke kleur vinden ze mooi? Waar doet het werk hun aan denken? Mensen beginnen over hun leven te vertellen, en vergeten even de stress, de onrust en of het gepieker in hun hoofd. Deze ouderen, die door hun dementie vaak stiller en meer teruggetrokken zijn, leven helemaal op in die musea en die positieve stemming houdt vaak nog dagen aan."
Voor de hoogleraar is het belangrijk dat iedereen mee kan doen. Het aanbod van kunst moet inclusief zijn: "Ik vind het erg belangrijk om te weten te komen waarom sommige mensen wel en andere mensen niet meedoen aan kunstprojecten. Mijn team en ik deden hier onderzoek naar bij onder meer Surinaams-Hindoestaanse ouderen. Hieruit bleek dat kunst gezien wordt als westers en als iets elitairs. Soms moet je de projecten dus anders framen. Zeg gewoon wat er gaat gebeuren en sluit aan bij hun leefwereld: ‘We gaan met henna schilderen, we gaan dansen, we gaan met trommels aan de slag’. Noem het vooral geen kunstproject, dat schrikt af.
Mensen met een migratieachtergrond ervaren het culturele erfgoed en de eigen culturele identiteit als heel betekenisvol. Zij vinden het waardevol om (weer) in contact te komen met hun eigen cultuur via muziek of dans en dat opnieuw te kunnen beleven. En zij willen dit ook graag door kunnen geven aan jongere generaties."
Persoonlijke drijfveer
Abma: "Ik had graag naar de kunstacademie willen gaan, maar ik koos voor meer zekerheid en ging verpleegkunde studeren. De praktijk vond ik te weinig uitdagend en uiteindelijk ging ik naar de EUR om Beleid en Management in de Gezondheidszorg te studeren. Op dezelfde faculteit dus als waar ik ben benoemd.
Als onderzoeker merkte ik al snel dat ik alleen verbaal of alleen met de ratio niet achter de beleving van mensen met mentale problemen kon komen. Dus ging ik met andere methoden werken, zoals met tekenen of fotografie. En ja, dat werkte meteen als een tierelier. Laat mensen tekenen, laat mensen een foto kiezen of maken, en je krijgt een totaal ander en veel diepgaander verhaal. Vrij snel daarna ben ik met kunstenaars gaan samenwerken."
World Mental Health Day
Op 10 oktober is het World Mental Health Day. Wat is in jouw ogen het belang van dit soort dagen? Tineke Abma: "Het hele punt van mijn leerstoel is dat we sociale, maatschappelijke en gezondheidsvraagstukken samennemen. Hoe kunnen de kunsten en cultuur bijdragen om tot nieuwe oplossingen te komen voor deze vraagstukken?
Er zijn veel zorgen over mentale gezondheid van jongeren. Ze zitten in een fase waarin ze hun identiteit beginnen te vormen; ze denken na over wie ze willen zijn, en over wat voor leven ze voor zich zien. Om dat uit te vinden, hebben ze contact met anderen nodig. Op dit soort dagen is er meer ruimte om je uit te spreken, je te uiten over mentale problemen. Als mensen er opener over zijn, is het gemakkelijker om er zelf ook iets over te delen. Want laten we wel wezen, er rust nog steeds een groot taboe op mentale problemen zoals depressie of een angststoornis. Deze dag maakt die roze olifant bespreekbaar", sluit de hoogleraar af.
- Meer informatie
Meer wetenschapsverhalen? Kijk op ons online magazine Erasmus Extra.
Pers
Voor meer informatie kun je contact opnemen met Marina van Weele van Erasmus School of Health Policy & Management via +31 10 408 9653 of via de e-mail.- Gerelateerde content
- Gerelateerde links
- Prof. dr. Tineke Abma benoemd tot bijzonder hoogleraar Kunst en Zorg
