Zijderveld studeerde theologie aan de Rijksuniversiteit Utrecht en vervolgens sociologie in Utrecht en de Verenigde Staten. In 1966 promoveerde hij in de sociologie aan de Rijksuniversiteit Leiden en doceerde vervolgens in New York (1966-1968), Montréal (1968-1971) en Tilburg (1971-1985); en ten slotte aan de Erasmus Universiteit Rotterdam (1985-2002). Hij was gasthoogleraar in Montréal (1977-1978), Osaka (1988) en München (1988-89) en promoveerde in 2006 voor de tweede keer, nu in de rechtsfilosofie, op een proefschrift over Heinrich Rickert.
In zijn periode aan de Erasmus Universiteit richtte Zijderveld zich vooral op cultuursociologie. “Feitelijk was hij een van de grondleggers van de culturele sociologie”, aldus hoogleraar sociologie Romke van der Veen: ‘’Zijderveld was een van de beeldbepalende denkers in de sociologie van de jaren 60-90 die vooral het symbolische en culturele perspectief in de sociologie benadrukte’’. Of zoals zijn opvolger hoogleraar Algemene Sociologie Godfried Engbersen aangeeft “Het werk van Zijderveld is van groot belang geweest voor de ontwikkeling van Nederlandse sociologie. Hij heeft het symbolisch interactionisme geïntroduceerd en de cultuursociologie in Nederland vormgegeven”.
Zijderveld heeft een belangrijke rol gespeeld in het op de kaart zetten van de Rotterdamse sociologie waarbij hij ‘”met zijn boek De Samenleving als Schouwspel veel studenten heeft geënthousiasmeerd”, aldus hoogleraar en vice-decaan onderwijs Bram Steijn. Hij besteedde daarbij veel aandacht aan de cultuursociologie, instituties en institutionalisering, een rode draad door zijn werk. Hij schreef een aantal vooraanstaande en invloedrijke boeken zoals The Institutional Imperative, The Abstract Society, A Theory of Urbanity en In Praise of Doubt (samen met Peter Berger) naast actuele essays over populisme, humor en clichés. “Zijdervelds Leitmotiv was de spanning in moderne samenlevingen die Weber al signaleerde tussen ‘waarde-rationaliteit’ en ‘doel-rationaliteit’: rationaliteit gebaseerd op beginselen en waarden versus rationaliteit gebaseerd op berekening en instrumentaliteit. Hij paste het op creatieve wijze toe op het functioneren van de verzorgingsstaat en steden, maar ook heel subtiel op de rol en functies van clichés”, aldus hoogleraar Jack Burgers.
Daarnaast was hij een publiek intellectueel die zijn cultuursociologisch perspectief als columnist van het televisie-programma Buitenhof (1998-2002) en Het Financieele Dagblad (1990-2012) op talloze terreinen wist toe te passen, waaronder kunst, politiek, religie, de verzorgingsstaat, de bureaucratie, de schoonheid van stropdassen en de Fred Haché Show van Wim T. Schippers. Daarnaast had hij een scherp en malicieus oog voor de sociologie van de zotheid (middels een boek), en ook voor de zotheid van de sociologie. Door zijn maatschappelijke engagement en publiek sociologische bijdragen voegde hij het woord ‘staccatocultuur’, evenals ‘koppelteken-Nederlanders’, als ook het begrip ‘maatschappelijk middenveld’ toe aan de Nederlandse taal. Hij is daarmee “een inspiratiebron en wegbereider geweest voor de generaties na hem”, aldus bestuurssocioloog Mark van Ostaijen.
In 2004 werd hij benoemd tot Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw mede vanwege zijn maatschappelijke verdiensten. Want hoewel Zijderveld zich als post-calvinist, niet-kerkelijk en agnost beschouwde, verbond hij zich aan het Wetenschappelijk Instituut voor het CDA waarvoor hij een belangrijk adviseur was (1988-2009). Naast maatschappelijk bestuurswerk voor onder meer het Fonds Bijzondere Noden Rotterdam, Stichting Praemium Erasmianum, de Rotterdamse Kunststichting, de Peter Schat Stichting en het festival Red Ears, gaf hij als decaan leiding aan de Faculteit der Sociale Wetenschappen (1994-1998). Zijn decanaatsperiode kenmerkte zich in het leggen van nieuwe samenwerkingsverbanden met andere faculteiten en universiteiten en het geven van een ‘eigen gezicht’ aan de sociale faculteit en de opleiding sociologie waarbij zowel beleidsanalyse als grootstedelijk samenleven belangrijke nieuwe pijlers werden.
Met het verlies van Anton Zijderveld als een van de meest invloedrijke, toonaangevende en internationaal gerenommeerde naoorlogse Nederlandstalige sociologen, verliest de Erasmus Universiteit een van haar (sociologische) grondleggers, een vooraanstaand publieke intellectueel en bovendien een bijzonder erudiet en innemende persoonlijkheid.
Wij wensen zijn familie en vrienden veel sterkte toe met dit grote verlies.
Victor Bekkers
Decaan Erasmus School of Social and Behavioural Sciences
Arwin van Buuren
Directeur Departement Bestuurskunde