Zwaarder straffen, een veiligere samenleving?

Een kloof tussen wetenschap en rechtspraktijk 

Kuiper kijkt in haar onderzoek vooral naar de relatie tussen sociale wetenschap en de rechtspraktijk. Ze vertelt: “Aan de ene kant hebben we veel empirisch onderzoek uit onderzoeksgebieden zoals criminologie, psychologie of sociologie, en aan de andere kant hebben we de rechtspraktijk waar deze onderzoeken niet altijd terechtkomen.” Tegelijkertijd ziet Kuiper dat de praktijk veel waardevolle kennis bevat, gebaseerd op ervaring, maar dat die ook niet altijd wordt meegenomen in wetenschappelijk onderzoek. “Ik wil vooral begrijpen hoe dat komt en hoe we wetenschap en praktijk meer met elkaar in lijn kunnen brengen.” 

De effectiviteit van een straf 

Een belangrijke vraag is hoe eigenlijk wordt bepaald of een straf ‘werkt’? Het is volgens Kuiper allereerst belangrijk om duidelijk te hebben wat je wil meten. Gaat het om minder recidive, het afschrikken van potentiële daders, of het bieden van genoegdoening aan slachtoffers? Ze legt uit: “Een echt natuurlijk experiment, dus mensen gerandomiseerd toewijzen aan een gevangenisstraf of een taakstraf is ethisch gezien erg moeilijk. Daarom worden er andere manieren gezocht om toch de effectiviteit van straffen te kunnen meten.” Een voorbeeld daarvan is de zogenoemde ‘matching-methode’, waarbij groepen mensen worden vergeleken. “Een manier waarop zo’n onderzoek wordt gedaan is door bijvoorbeeld een groep mensen die voor het eerst een gevangenisstraf krijgt te vergelijken met mensen die tot dat moment een vergelijkbaar strafblad hebben en die op basis van achtergrondkenmerken met elkaar overeenkomen, maar geen gevangenisstraf hebben gekregen: deze mensen zijn wel veroordeeld maar met een andere afdoening, zoals een boete of taakstraf. Deze twee groepen worden vervolgens met elkaar vergeleken op recidivecijfers”, aldus Kuiper. 

Is Nederland ‘soft’? 

Op Nederlandse sociale media leeft het sentiment dat Nederland vrij ‘soft’ straft. Kuiper licht toe dat Nederland in vergelijking met andere Europese landen relatief streng straft, al hangt dat wel af van hoe je het bekijkt. Ze vertelt: “Gaat het om de lengte van de straf, de hoeveelheid straffen die wordt opgelegd, of het regime waarin iemand terechtkomt? Als we bijvoorbeeld naar onze zwaarste straf kijken, levenslang, dan is dat in Nederland ook daadwerkelijk levenslang. Daarin is Nederland echt een uitzondering, in andere Europese landen is dit niet zo.” 

Maar hoe zit het dan wel met andere Europese landen? Welke rechtssysteem zijn effectief gebleken? Kuiper zegt daarover: “Scandinavische landen als Noorwegen, Zweden en Denemarken worden in de internationale literatuur gezien als systemen die vooral gericht zijn op rehabilitatie en re-integratie. Deze focus ligt dichter bij de onderzoeksbevindingen van wat effectief is om recidive te voorkomen.” 

De illusie van afschrikking 

Het idee dat zware straffen afschrikken, is diepgeworteld. Het idee komt voort uit de klassieke theorie dat mensen rationele keuzes maken omtrent criminaliteit, en dus de kosten en baten afwegen. Toch blijkt uit onderzoek dat mensen vaak niet zo rationeel nadenken over het plegen van criminaliteit en de gevolgen van straffen. Kuiper: “Het idee van afschrikking is niet bewezen effectief voor gedragsverandering. Onderzoeken laten zien dat rehabilitatie effectiever is in het tegengaan van criminaliteit.” Begeleiding bij terugkeer in de maatschappij, het vinden van werk of een sociaal netwerk, juist dat soort ondersteuning blijkt positieve invloed te hebben op het voorkomen van recidive.  

Volgens Kuiper is een van de grootste misvattingen dat zwaarder straffen leidt tot een veiligere samenleving. “Gevoelsmatig is straffen effectief, veel in onze maatschappij is daarop ingericht. Tegelijkertijd weten we uit onderzoek dat straffen vaak niet effectief is voor langdurige gedragsverandering, en dat is waar je uiteindelijk heen wil als je de maatschappij ook daadwerkelijk veiliger wil maken.” Sterker nog, zwaarder straffen kan op de lange termijn negatieve gevolgen hebben, juist doordat mensen bijvoorbeeld moeilijker re-integreren. “Op de korte termijn lijkt zwaarder straffen misschien een oplossing, maar als het doel is om op lange termijn criminaliteit te verminderen, is dat het niet”, verklaart Kuiper. 

Vergelding als drijfveer 

Een belangrijke reden waarom mensen graag hogere straffen zien, is vergelding. Veel slachtoffers en nabestaanden willen genoegdoening voor het leed dat hun is aangedaan. “Vergelding is een legitiem strafdoel dat niet gaat over de effectiviteit en wij hebben dat als maatschappij een plek in ons strafrecht gegeven, wat ik ook goed kan begrijpen. Al is niet ieder slachtoffer uit op vergelding, is het voor mij logisch dat dit voor veel slachtoffers en nabestaanden een zeer centraal doel in het strafrechtsysteem is. Ik kan en wil daar ook niet over oordelen, want ik ervaar niet het leed dat zij ervaren”, zegt Kuiper. Toch waarschuwt ze voor eenzijdigheid: “Het gevaar is dat we terechtkomen in een vergeldingsspiraal, waar we uit het oog verliezen dat we juist op lange termijn criminaliteit willen tegengaan en ons alleen maar focussen op de zaken die al zijn gebeurd. Daarmee kunnen we voorbijgaan aan het voorkomen van criminaliteit in de toekomst.  

Mededogen in een verharde samenleving 

Met haar onderzoek hoopt Kuiper vooral bij te dragen aan de kennis die mensen hebben over het strafrecht en de effecten van straffen. Daarnaast wil ze ook bijdragen aan de kennis van burgers over het recht. “We leven momenteel in een maatschappij waarin een verharding lijkt te zijn en reageren op en over anderen makkelijker is dan ooit. Ook in de comments onder de video van NOS Stories zijn mensen nog steeds heel hard over criminaliteit en hoe er gestraft moet worden. Ik hoop dat ik op lange termijn kan bijdragen aan een wereld waarin we op verschillende manieren naar strafzaken kunnen kijken.” Kuiper pleit voor een samenleving die oog houdt voor de bredere impact van straffen op de lange termijn. “Ik hoop dat als mensen meer kennis vergaren over waar criminaliteit vandaan komt, en hoe we dat als maatschappij kunnen aanpakken zonder direct hard te willen straffen, we uiteindelijk met een beetje meer mededogen naar elkaar kunnen kijken.”