Hoe vorm je juristen die zelfstandig en kritisch blijven denken, in een tijd waarin machines steeds meer kunnen overnemen? Deze vraag stond centraal tijdens het symposium Rechten & AI georganiseerd door Erasmus School of Law op vrijdag 3 oktober, waar juristen, docenten en studenten de impact van kunstmatige intelligentie (AI) op het juridisch onderwijs verkenden.
De middag kwam voort uit een debat dat begon op LinkedIn, naar aanleiding van het opiniestuk ‘Lever de rechtsstaat niet uit aan ChatGPT’ in NRC. Daarin waarschuwden de auteurs voor het gebruik van generatieve AI in het juridisch onderwijs: het zou de kern van juridisch denken aantasten. Het stuk raakte een gevoelige snaar en leidde niet alleen tot het symposium in Rotterdam, maar ook tot een debatbijeenkomst bij de Hogeschool van Amsterdam, enkele dagen eerder. Hier sprak de Britse auteur Richard Susskind in Amsterdam over dezelfde spanning: de toekomst van het recht en de disruptieve gevolgen van AI voor de rechtspraktijk.
Tegen die achtergrond verzorgde Maarten Verbrugh, hoogleraar ondernemingsrecht en vice-decaan onderwijs aan Erasmus School of Law, de openingsspeech van het symposium. De komst van AI, zei hij, vraagt vooral om een nieuwe manier van kijken: “Als die tools beter worden, welke basiskennis blijft er dan nodig?” Hij verwees naar het beeld van de H-vormige jurist: stevig geworteld in juridische kennis, met een tweede been in technologie en de vaardigheid beide goed te verbinden. Erasmus School of Law, benadrukte hij, wil dat gesprek niet vermijden, maar juist kritisch voeren. Al voor de coronaperiode zette de faculteit stappen op het terrein van onderwijsvernieuwing, zo vertelde Verbrugh. Denk hierbij aan het vrijdagmiddagonderwijs, het Learning & Innovation Team en recent de oprichting van de master Law & Technology.
Denken als jurist
Het eerste gesprek, geleid door Sanne Taekema, hoogleraar Theorie en Methodologie aan Erasmus School of Law, ging in op de kern van de juridische methode. Ze verwees naar het Rotterdamse motto dat ooit aan Erasmus Universiteit verbonden was: ‘Zelfstandig, Kritisch, Kreatief’, en vroeg zich af wat die houding betekent in een tijd waarin kunstmatige intelligentie taal en denken mee vormgeeft.
Eva van Vught, universitair docent staatsrecht aan de Universiteit Maastricht en een van de auteurs van het oorspronkelijke opiniestuk, pleitte voor een fase in de studie waarin studenten zónder AI leren redeneren en schrijven. “Recht is taal”, zei ze, “en taalbeheersing vraagt oefening.” Juist in de eerste jaren van de studie zouden studenten zich moeten onderdompelen in het rechtsdenken, zonder de hulp van taalmodellen die de stappen overslaan. Alleen zo ontwikkelen ze een fijnzinnig gevoel voor betekenis, nuance en interpretatie.
Evert Stamhuis, hoogleraar Law and Innovation aan Erasmus School of Law, erkende het belang van dat fundament, maar plaatste het in een breder perspectief. De opkomst van AI, stelde hij, dwingt het juridisch onderwijs om zichzelf in de spiegel te bekijken. Niet zozeer omdat technologie het juridische denken kan vervangen, maar omdat het confronteert met de vraag wat dat denken eigenlijk onderscheidt van louter informatieverwerking. Volgens hem moeten juristen studenten vooral opleiden tot een kritische, constructieve houding tegenover zulke ontwikkelingen.
Hierna volgde voor het publiek een stelling: ‘kunnen wij alleen zelfstandige, kritisch en creatief denkende juristen opleiden door ze bij de hand te nemen en ze eerst te leren hoe je juridisch denkt zonder AI?’ De uitslag was bijna gelijk verdeeld maar nipt in het voordeel van ‘ja’.
De professie onder druk
In het debat ‘Jurist versus Machine’, onder leiding van rechtsfilosoof Margreet Luth-Morgan, verwees Luth-Morgan in de introductie naar de recente EenVandaag-uitzending over een arbeidsmigrant die met hulp van ChatGPT zijn rechtszaak won, een voorbeeld van hoe technologie het recht al concreet raakt.
Sommige sprekers, waaronder jurist en technologieondernemer Douwe Groeneveld, wezen op concrete verschuivingen in de juridische sector. Waar bedrijven AI-tools als Harvey inzetten om standaarddocumenten te genereren, worden juridische afdelingen kleiner en verandert de rol van de jurist. “We redeneren vaak ‘lawyer-centric’,” zei hij. “Mensen willen niet per se een advocaat, zij willen een oplossing voor hun probleem.”
Tegelijkertijd klonk er vertrouwen in de veerkracht van het vak. Ruudje Cleophas, Advocaat Gemeente Advocaten Rotterdam, benadrukte dat recht altijd interpretatie is: het plaatsen van regels in een morele en feitelijke context. Die dialoog kan niet aan een systeem worden overgelaten.
Hannah Appel, Senior Legal Tech-analist bij A&O Shearman en werkzaam aan de verbetering van juridische processen in de advocatuur, bracht een praktisch perspectief in. Zij liet zien dat AI het werk niet per se verschraalt, maar juist kan verrijken. Door repetitieve taken, zoals het doorzoeken van documenten of het opstellen van standaardteksten, te versnellen, ontstaat ruimte voor het inhoudelijke en creatieve deel van het vak.
Op de slotvraag van dit onderdeel of er ooit robotrechters zullen bestaan, kleurde de zaal opnieuw verdeeld: de helft rood, de helft groen.
AI-proof onderwijs
In het derde panel, geleid door Annika Galle, opleidingsdirecteur masters domein Rechtsgeleerdheid, verschoof de blik naar de toekomst van het juridisch onderwijs. Wat betekent ‘AI-proof’ eigenlijk?
Volgens programmamanager vaardighedenonderwijs Hanna Weijers blijven de klassieke academische vaardigheden essentieel, maar digitale geletterdheid hoort daar nu onlosmakelijk bij. Juristen van de toekomst moeten AI niet alleen kunnen gebruiken, maar ook kunnen beoordelen.
Onder meer masterstudent Soraya Grarji bracht de stem van de studenten in. Zij wees op de groeiende kloof tussen wat studenten in de praktijk doen en wat docenten denken dat er gebeurt. “Er is een generatie onderweg die al dagelijks met AI werkt,” zei ze. “De universiteit moet zich afvragen of zij voorbereid is op hun realiteit.” Tegelijkertijd beschreef ze hoe die kloof leidt tot stilzwijgen: studenten gebruiken AI, maar durven het niet te benoemen uit angst voor afkeuring. Haar pleidooi: openheid en duidelijke richtlijnen, zodat studenten leren omgaan met technologie in plaats van het te verbergen.
Uit het gesprek bleek dat de verschillen tussen docenten groot zijn. Sommigen zien AI als kans om studenten te leren redeneren op een hoger niveau, door hen AI-teksten te laten vergelijken met eigen werk, of door discussies over betrouwbaarheid en bias. Anderen waarschuwden dat te snelle integratie het risico meebrengt dat studenten juist minder zelfstandig leren denken.
Bij de slotvraag aan de zaal: of elke docent binnen twee jaar een ‘AI-BKO’ zou moeten hebben, stemde ditmaal een meerderheid voor.
Van Z.K.K. naar Z.K.C.M.
Aan het einde van de middag keerde dagvoorzitter Ivonne Cune-Noten, opleidingsdirecteur bachelor Rechtsgeleerdheid bij Erasmus School of Law terug naar het podium. Ze herinnerde het publiek aan het oude motto dat ooit aan de Erasmus Universiteit verbonden was en gedurende de middag regelmatig werd aangehaald: Zelfstandig, Kritisch, Kreatief. “Laten we dit als uitgangspunt houden, maar dan voortaan met een C schrijven,” zei ze, “Zelfstandig, Kritisch, Creatief.” Waarop iemand uit de zaal toevoegde: “En Menselijk.”
Over het doel van de juridische opleidingen bestond weinig twijfel: studenten vormen die zelfstandig, kritisch en creatief leren denken. Alleen over de weg daarheen liepen de visies uiteen. Mogelijk is dat ook precies wat deze middag liet zien, dat juist in het gesprek zelf, tussen docenten, onderzoekers, juristen en studenten, de toekomst van het juridisch onderwijs wordt gevormd.
Verder lezen en luisteren
🎧 Podcasttip van Margreet Luth-Morgan:
‘Het AI-tussenuurtje’, over AI in het onderwijs.
📖 Boeksuggestie van Douwe Groeneveld:
How to Think about AI: A Guide for the Perplexed door Richard Susskind
📑 Lees het opinieartikel van Joris van Laarhoven en Eva van Vugt:
‘Lever de rechtstaat niet uit aan ChatGpt, verbied AI aan de juridische faculteit’
📑 Lees het verslag van het debat aan de Hogeschool van Amsterdam:
AI-auteur Susskind: “AI gaat het recht zelf veranderen.”
- Gerelateerde content
- Gerelateerde opleiding