Bijna iedereen heeft sportschoenen, houdt van een kop koffie, tankt zijn auto vol met benzine en heeft of wil een nieuw model smartphone. Maar waar komen deze producten vandaan en onder welke omstandigheden worden ze gemaakt? Veel producten die wij gebruiken in Nederland, worden gemaakt onder omstandigheden die wij niet acceptabel zouden vinden. Sinds een aantal jaar rijzen er bij bedrijven, beleidsmakers en ngo’s steeds vaker vragen die betrekking hebben op de juridische aspecten van het thema Internationaal Verantwoord Maatschappelijk Ondernemen (IMVO). Hierover gaat het boek People, Planet, Privaatrecht (2018), dat deze week verschijnt.
Het is een verzameling van scripties die zeven studenten van de Master Privaatrecht hebben geschreven over dit thema. We spraken professor Liesbeth Enneking, één van de begeleiders, en twee van de studenten zelf.
Wat is jullie doel met dit boek?
Liesbeth Enneking: ‘Het is een boek in de Jonge Meesters serie, waarin elk jaar een bundel verschijnt met bijdragen van geselecteerde scriptiestudenten. Het mooie van deze bundels is dat ze onderzoek en onderwijs aan elkaar koppelen. Wij doen onderzoek naar bredere wetenschappelijke en maatschappelijke thema’s, maar daarvan kun je maar een klein deel overbrengen aan studenten. Met zo’n project als dit heb je daarvoor meer ruimte.
Dit jaar lieten we de deelnemende studenten kennismaken met het thema IVMO, waarnaar wij veel onderzoek doen. Omdat de studenten er nog niet zo bekend mee waren, is er een boek ontstaan met zeven originele bijdragen. De studenten kwamen met een verfrissende blik op het thema, soms waren ze ook best sceptisch. Veel van de onderzoekers in dit wereldje zijn min of meer gelijkgestemd, de deelonderwerpen zijn vaak dezelfde. De studenten kwamen daarentegen met vragen die niemand meer stelt. Dat is voor mij ook de meerwaarde.’
Voor wie is het boek interessant?
‘Voor juristen in brede zin, voor beleidsmakers en ook voor mensen in het bedrijfsleven die te maken hebben met duurzaamheidsvraagstukken. Er worden voorbeelden genoemd van maatschappelijke dilemma’s in het boek en suggesties gedaan hoe met bepaalde juridische aspecten daarvan om te gaan. Eén bijdrage gaat bijvoorbeeld over windmolens. Die bestempelen we snel als ‘goed’ want duurzaam, maar bij de vervaardiging van de componenten van die windmolens komen nogal eens mensenrechtenschendingen voor. Daar bestaat dus een spanningsveld tussen duurzaamheid en respect voor mensenrechten. Hoe kunnen Nederlandse energieleveranciers bijvoorbeeld via contractsbepalingen bedrijven aansporen tot een beter mensenrechtenbeleid?’
In de inleiding schrijven Martijn Scheltema, Ilja Tillema en jij dat het thema van oudsher geen natuurlijke habitat is voor juristen?
‘Inderdaad, dat komt doordat IMVO lang werd gezien als iets dat bedrijven vrijwillig doen en waar dus geen juridische verplichtingen bij komen kijken. Maar zoals blijkt uit de bijdragen in deze bundel, strookt die klassieke benadering steeds minder met de maatschappelijke, politieke en juridische ontwikkelingen. Het thema wordt steeds relevanter zowel voor de rechtspraktijk als voor de ondernemerspraktijk van de toekomst.’
Klopt het dat het thema op dit moment in het curriculum nog geen plaats heeft?
‘Ja dat klopt, IMVO is niet iets dat standaard aan de orde komt in de rechtenstudie. Voor de studenten was het daarom ook best lastig om de link te leggen tussen de kennis uit hun Master en de onderwerpen die in deze context actueel en relevant zijn. Wat ze gewend zijn is om per rechtsgebied regelgeving en rechtspraak uit te pluizen, vaak op detailniveau. Nu werden ze uitgedaagd om te bedenken hoe je die regeltjes zou kunnen inzetten om daarmee een breder maatschappelijk probleem op te lossen.
Ik denk dat het van belang is, niet alleen bij rechtsgeleerdheid maar bij alle faculteiten, om meer de koppeling te maken tussen de studie en de grote maatschappelijke vraagstukken van onze tijd. We moeten studenten ertoe aanzetten om stil te staan bij de bijdrage die zij kunnen leveren aan een betere wereld. Ik vind dat wij als onderzoekers studenten meer bewust mogen maken van de maatschappelijke rol die ze later zullen gaan spelen, zij worden immers de denkers van de toekomst.’
'Ik vind dat wij als onderzoekers studenten meer bewust mogen maken van de maatschappelijke rol die ze later zullen gaan spelen, zij worden immers de denkers van de toekomst.’
Professor Liesbeth Enneking
Elline Diedering: 'De regelgeving is er wel, maar het wordt nog niet goed nageleefd'
Elline Diedering heeft haar Master Privaatrecht afgerond, nu is ze bezig met een Master Aansprakelijkheid en Verzekeringsrecht. Ze heeft voor People, Planet, Privaatrecht gekeken naar de psychologische aspecten die komen kijken bij arbitrage en IMVO-geschillen. In IMVO-geschillen speelt vaak een machtsverschil tussen bedrijven enerzijds en arme bevolkingsgroepen anderzijds. Dat verschil heeft psychologische consequenties, zoals ‘learned helplessness’: het gevoel dat men niets kan doen tegen het onrecht dat hem aangedaan wordt.
Diedering zegt: ‘Ik heb gekeken naar psychologische problemen, zoals wantrouwen en vertrouwen, bij geschillen. Wat zijn de effecten hiervan voor het recht en hoe kunnen we oplossingen bieden? Een voorbeeld: als Shell een geschil heeft met een lokale bevolkingsgroep over lekkage in leidingen aldaar, spelen daarbij psychologische aspecten een rol, en ook cultuurverschillen en machtsverschillen spelen hierbij een rol.
Toen we gevraagd werden om mee te doen, wist ik weinig over MVO- en IMVO- geschillen. Wat ik nu, na het meewerken aan dit boek weet, is dat er meer reguleringsinitiatieven bestaan in de wereld van IMVO dan ik wist. Dat is goed: de regelgeving is er dus wel. Maar het wordt nog niet allemaal goed nageleefd. Vaak komt het neer op zelfregulering en dat is kwetsbaar. Bijvoorbeeld: H&M zegt ieder jaar in netjes in het bedrijfsplan dat ze de Kledingconvenant gaan ondertekenen, maar ondertussen hebben ze het nog steeds niet gedaan.
Het gevolg van meewerken aan het boek is dat ik zelf alleen nog kleding wil kopen bij bedrijven dat wel dat Kledingconvenant hebben ondertekend – ook al was dat niet eens mijn eigen onderzoeksonderwerp. Zo speelt het nog steeds een rol in mijn leven.’
Melvin Hanswijk: 'Uiteindelijk is het geen houdbare situatie als we hier profiteren van mensenrechtenschendingen in andere landen.'
Melvin Hanswijk heeft de Masters Behavioural Economics en Privaatrecht afgerond, inmiddels is hij aan het werk als onderzoeker/adviseur bij Dialogic. Voor People, Planet, Privaatrecht analyseerde hij de normen in het Bankenconvenant, het Kledingconvenant, de Engelse Modern Slavery Act en de Franse Loi Relative au Devoir de Vigilance en keek naar de effectiviteit van de convenanten.
Hanswijk zegt: ‘De convenanten zijn afspraken tussen bedrijven en andere belanghebbenden, zoals mensenrechtenorganisaties en de overheid, om te proberen mensenrechtenschendingen, bijvoorbeeld in productieketens, uit te bannen. In principe is deelname op vrijwillige basis, maar op een gegeven moment kunnen de convenanten wel bindend zijn, het zijn een soort contracten. Bij kleding gaat het bijvoorbeeld om het uitbannen van kinderarbeid in de productieketen, bij banken gaat het meer over het niet financieren van projecten waarbij mensenrechtenschendingen plaatsvinden. De convenanten zijn te groot om helemaal te onderzoeken als je enigszins de diepte in wilt, dus ik heb maar naar een klein stukje gekeken: de normen. Wat betreft de normstelling is de verwachting dat de convenanten effectiever zullen zijn dan de twee wetten in Frankrijk en Engeland over hetzelfde onderwerp.
Ik vond meewerken aan het boek een gaaf project: omdat we met zijn allen binnen hetzelfde thema aan iets groters werken dat een boek wordt. Ik kende het concept MVO wel, het is heel relevant natuurlijk, het komt in steeds meer disciplines naar voren. Uiteindelijk is het geen houdbare situatie als we hier profiteren van mensenrechtenschendingen in andere landen. Een tijdje kan het verborgen blijven, maar het is niet houdbaar. Juridisch is het wel een lastig probleem, juist omdat de schendingen in andere landen plaatsvinden.’
- Meer informatie
Het boek People, Planet, Privaatrecht verschijnt op 17 december 2018 bij Boom Juridisch.
Liesbeth Enneking draagt met haar onderzoek bij aan het initiatief Dynamics of Inclusive Prosperity, waarmee de Erasmus Universiteit Rotterdam samen met het Erasmus Trustfonds zich inzet voor een duurzame toekomst voor iedereen.Liesbeth Enneking en Martijn Scheltema zijn beiden lid van het Erasmus Research Platform on Sustainable Business & Human Rights, een groep onderzoekers van Erasmus School of Law en Rotterdam School of Management die multidisciplinair onderzoek verrichten naar actuele vraagstukken van maatschappelijk verantwoord ondernemerschap in een globaliserende wereld.
