Het verleden vormgeven: van stripboek tot Anne Frank als marketing stunt

Kees is bijzonder hoogleraar geschiedenis aan de Erasmus School of History Culture and Communication (ESHCC) en senior onderzoeker bij NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies.

Herinneringen vormgeven

Videodagboeken over Anne Frank, televisieseries als World on Fire en Het Verhaal van Nederland, en films als De Slag om de Schelde schotelen ons allemaal een ander hapje geschiedenis voor. De een genuanceerder dan de ander. Zo lijkt er binnen onze herinneringscultuur voorzichtig gekeken te worden naar verhalen die afwijken van het overheersende idee dat we, in Kees’ woorden, “in de jaren veertig van de vorige eeuw alleen maar slachtoffers waren”. Volgens hem zijn er vruchtbare pogingen gedaan om het Nederlandse daderschap te belichten, maar moeten we niet te vroeg juichen: “het is de vraag of we de prominente positie van de Tweede Wereldoorlog in onze herinneringscultuur ook willen aanpassen. De focus op deze oorlog is zo groot dat de interesse voor de dekolonisatie daar schril tegen afsteekt.”

Ook de media die gebruikt worden om geschiedenis te vertolken worden steeds gevarieerder. Waar we enerzijds een comeback van het stripboek waarnemen, zien we ook de opkomst van modernere media zoals games en de YouTube serie Anne Frank Videodagboek. De een brongetrouwer dan de ander.

Volgens Kees is het vooral belangrijk om historische verhalen met een kritische blik te bekijken. “Het is soms goed om het bestaande beeld van het verleden een beetje op te schudden, bijvoorbeeld door de Tweede Wereldoorlog te koppelen aan de (de)kolonisatie. Dat leidt tot reuring, tot vragen. Een historische cultuur die geen vragen stelt is een cultuur waarin uiteindelijk alleen maar herinneringsconsumenten bestaan. En dat is natuurlijk de dood in de pot.”

Anne Frank als marketing stunt

De herinneringscultuur is tegenwoordig dus diverser en dynamischer dan ooit. Dit leidt ook tot een zeker ongemak, zo stelt Kees in een essay in Trouw, want de spelregels lijken te vervagen. Waar het voorheen een ongeschreven regel was dat men aan de Holocaust geen geld mag verdienen, is dit nu niet meer zo vanzelfsprekend. Zo verdrinken we tegenwoordig in de Anne Frank-souvenirs en -parafernalia. “Het aanbod is dusdanig ruim dat er een eigen Anne Frank Thuis mee kan worden ingericht,” stelt Kees, waarop hij de lezer meeneemt tijdens het inrichtproces.

Kees Ribbens: “Voor de keuken van het Anne Frank Thuis bestaat een ruime keuze aan mokken. Voor iets minder dan 22 dollar is bijvoorbeeld een ‘Anne Frank Ceramic Latte Mug’ te koop met het opschrift ‘Think Of All The Beauty Still Left Around You And Be Happy’. Een vrolijk ogende tekening van Anne Frank kan als setje onderzetters worden geleverd. En ook de onvermijdelijke koelkastmagneet duikt hier op. Lokale souvenirwinkels verkopen exemplaren met afbeeldingen van diverse historische panden, waaronder de beroemde gevel aan de Prinsengracht. Voor nog geen drie euro heeft de koper een miniatuurgevel van het beroemdste onderduikpand, in kleur of in Delfts aandoend blauw-wit. Uitbreiding met een Amerikaanse ‘Inspirational Quote Magnet’ is mogelijk, zoals die met ‘How wonderful it is that nobody need wait a single moment before starting to improve the world’. De bijgaande illustratie toont een vrouw die de was te drogen hing terwijl een baby trappelend in het gras lag – een idylle die Anne niet gegund was.”

Volgens Kees is dit een zorgelijke ontwikkeling: “het geeft blijk van interesse en betrokkenheid, maar leidt niet automatisch tot beter begrip van de complexe werkelijkheid waarin deze massamoord mogelijk werd. Hoopvolle boodschappen van universele aard zijn niet per definitie de enige logische uitkomst van het stilstaan bij een vijftienjarig meisje dat in 1945 stierf in een concentratiekamp. Uiteindelijk kunnen alleen herinneringen die schuren en vragen oproepen ons dichterbij het verleden brengen.”