Macht en politiek door trefwoorden in het dagelijks leven

“Verboden toegang” is een van de meest voorkomende trefwoorden die we in de wereld tegenkomen. Het wordt ingezet om het eigendom op te eisen en te beschermen van iets, vaak land, door iemand. Het is een trefwoord dat uitsluit. Trefwoorden hebben een relationele betekenis. Ze zijn ingebed in machtsverhoudingen. Zij zijn, derhalve, politiek. Iedereen die een stuk land claimt kan de term 'verboden toegang' gebruiken, maar het is een ander verhaal wie in staat is om dat kracht bij te zetten. Trefwoorden zijn niet zelfverklarend en ook niet zelfuitvoerbaar. De activering van trefwoorden ontvouwt zich in de feitelijke dynamiek van sociale relaties tussen groepen en klassen in de samenleving. In zijn This Land Is Your Land, zong Woody Guthrie:

As I went walking I saw a sign there 
And on the sign it said “No Trespassing”. 
But on the other side it didn’t say nothing, 
That side was made for you and me.

De betekenissen van trefwoorden zijn voortdurend in ontwikkeling. Zoals Raymond Williams zei in de inleiding van zijn boek Keywords: A Vocabulary of Culture and Society: Het is vaak de daaropvolgende verandering in de betekenis van een trefwoord die interessanter is dan de oorspronkelijke betekenis ervan. Het is dan ook moeilijk om definitieve betekenissen aan trefwoorden toe te kennen. Bovendien kan een trefwoord, wanneer het als op zichzelf staande term wordt beschouwd, gemakkelijk op een andere manier worden geïnterpreteerd dan de oorspronkelijke betekenis ervan. De structurele, institutionele en politieke omstandigheden van samenlevingen spelen een rol bij het creëren van trefwoorden en het toekennen van betekenissen aan deze trefwoorden in een bepaalde historische context.

Er zijn enkele interessante patronen te zien wat betreft het clusteren van betekenissen en hoe deze in de loop van de tijd worden betwist en getransformeerd. We bieden gedeeltelijke en voorlopige manieren om dergelijke veranderingen te clusteren in de context van veranderingen op het gebied van land en landbouw.

Dezelfde trefwoorden, verschillende betekenissen. Terwijl hij een keynote gaf op een internationale conferentie in 2017, zei Henry Bernstein dat er vandaag de dag geen boeren in de wereld zijn. Paul Nicholson, de eerste algemeen coördinator van La Via Campesina (LVC), stond op en schreeuwde: Somos! We zijn er! We bestaan! Zoals toegelicht door Marc Edelman wordt de term 'boer' (‘peasant’) gebruikt om verschillende sociale groepen aan te duiden: achtergebleven mensen van het platteland die ongeschoold zijn en in zware omstandigheden leven; een sociale categorie die alleen in de prekapitalistische wereld bestond en later werd onderverdeeld in kleinschalige kapitalistische boeren, kleine producenten van goederen en landloze loonarbeiders; een brede categorie die landloze arbeiders tot kleine en middelgrote boeren omvat die het land bewerken om in hun levensonderhoud te voorzien en die een belangrijke sociale groep vormen in de wereld van vandaag.

Het is van belang voor welk doel iemand welk trefwoord gebruikt: academici onderzoeken kritisch sociale dynamieken en kapitalisme, terwijl activisten daadwerkelijke alternatieven bedenken en ontwikkelen. Wat betreft Bernstein bestaan boeren niet; wat betreft Nicholson bestaan boeren wel. De Franse boer en huidige algemeen coördinator van LVC, Morgan Ody, zei: “Boeren worden vernederd omdat ze boeren zijn en omdat ze de boerencultuur hebben... Wanneer je vernederd wordt, moet je het woord terugnemen en zeggen: Inderdaad. Ja, ik ben een boer en het is iets moois. ” Het nieuwe boek van Edelman, Peasant Politics of the Twenty-First Century lijkt het standpunt aan te nemen dat boeren bestaan en brengt het onderwerp weer terug naar wetenschappelijke discussies. Bernstein, Nicholson, Ody en Edelman leveren belangrijke bijdragen aan het denken over antikapitalistische strijd, als we Erik Olin Wright volgen die ons eraan herinnerde dat om antikapitalistisch in de eenentwintigste eeuw te zijn “we niet alleen moeten beoordelen wat er mis is met het kapitalisme, maar ook wat er wenselijk is aan alternatieven.”

Dezelfde trefwoorden, tegengestelde betekenissen. In de klassieke betekenis van 'landhervorming' voor het grootste gedeelte van de 20e eeuw, betekent het dat land wordt herverdeeld van eigenaren van groot kapitaal naar landloze en landarme, verarmde plattelandsarbeiders. Het effect van de landhervorming op de verandering heeft een duidelijke richting wat betreft klassedimensie: van rijk naar arm. Sinds het neoliberale tijdperk vanaf de jaren tachtig betekent de reguliere landhervorming dat land wordt herverdeeld van wat (nogal problematisch) wordt beschouwd als economisch inefficiënte, verarmde plattelandsarbeiders, naar de eigenaren van groot kapitaal, in naam van economische efficiëntie en de kapitalistische droom van onbeperkte economische groei. Dit is de rechtvaardiging voor het afkondigen van onteigenende herverdelende landhervormingen en het vervangen daarvan door de zogenaamde marktondersteunde landhervormingen en projecten voor formalisering van grondbezit van de Wereldbank. Grondbezitszekerheid betekende in de 20e eeuw bijna altijd het verbeteren en beschermen van de bezitszekerheid van de werkende armen; tegenwoordig wordt het op grote schaal gebruikt om bestaande particuliere eigendomsstelsels te beschermen, die vaak ten goede komen aan de rijken en machtigen.

Verschillende trefwoorden, dezelfde betekenis. Verschillende trefwoorden worden door elkaar gebruikt en samengevoegd om in vage bewoordingen naar hetzelfde sociale fenomeen te verwijzen, wat leidt tot een verwarrend begrip van de werkelijkheid. De wereldwijde landrush die rond 2008 werd gemeld, heeft sindsdien verschillende trefwoorden opgeleverd om naar het fenomeen te verwijzen: grootschalige landverwerving, grootschalige landinvesteringen, landroof, landtransacties, landomheining, landexplosie en landrush. De vermenging van deze trefwoorden heeft geleid tot minder duidelijkheid over sociale vraagstukken en hoe deze moeten worden aangepakt. Er zijn ook trefwoorden met verschillende, maar overlappende betekenissen. Wanneer deze trefwoorden samen worden behandeld, kunnen ze ingewikkeld of verrijkt worden, zoals in de discussie van Ian Scoones over boeren en veehouders of zijn bespreking van de ideeën over gecontroleerde planning en onzekerheid, en het onderzoek van Jennifer Clapp naar voedselzekerheid en voedselsoevereiniteit.

Algemene trefwoorden. Er zijn trefwoorden waarvan het gebruik wordt uitgebreid tot sociale realiteiten die logischerwijs en feitelijk misschien niet passen. De term ‘landbouwhervorming’ wordt vaak gebruikt als een verzamelterm voor alle hervormingen in het landbeleid die zogenaamd ten goede komen aan de achtergestelde klassen en groepen op het platteland. Maar hoewel deze term aan populariteit wint en politieke steun krijgt van sommige groepen van de plattelandsarbeidersklasse, wekt hij bij anderen wrevel. Voor veel inheemse volkeren was de landhervorming het overheidsbeleid dat, om te voorkomen dat politiek machtige landeigenaren onteigend zouden worden, besloot om in plaats daarvan inheems land te verdelen onder boeren die behoefte hadden aan land. Voor boeren betekent de term ‘landhervorming’ inclusie en bezit; voor veel inheemse en veeteeltgemeenschappen betekent het verdrijving en onteigening. Dit herinnert ons eraan om trefwoorden niet als op zichzelf staande termen te beschouwen, maar altijd in relatie tot andere termen.

Negatieve trefwoorden. Over het algemeen is er niets inherent goeds of slechts aan trefwoorden, aangezien hun interpretatie afhangt van de feitelijke balans tussen sociale krachten die voor of tegen bepaalde betekenissen zijn. Maar er zijn enkele woorden waarvan de al lang bestaande dominante betekenissen verband houden met een bepaalde traditie. De term ‘sociale rechtvaardigheid’ staat meestal aan de kant van de uitgebuitenen en onderdrukten. Maar er zijn ook trefwoorden die een negatieve connotatie hebben. De term ‘agrarisch populisme’ dat populair was aan het eind van de 19e eeuw bij politiek links Rusland, betekende het romantisch vieren van ongedifferentieerde gemeenschappen, blind voor klassenverschillen, en naïef geloven in de rol van boeren bij het opbouwen van een positieve toekomst buiten het kapitalisme. Vandaag de dag is agrarisch populisme een term die op een denigrerende manier wordt gebruikt door een groep Marxistische wetenschappers om het belang van één van de krachtigste en best georganiseerde antikapitalistische maatschappelijke bewegingen belachelijk te maken en te bagatelliseren, de omvangrijke agrarische bewegingen op dezelfde basis als die aan het einde van de 19e eeuw in Rusland. De kritiek is hardnekkig, zelfs wanneer in werkelijkheid veel van deze maatschappelijke bewegingen en hun aanhangers fundamentele ideologische verankeringen hebben die geworteld zijn in Marxisme en klassenpolitiek.

Nieuwe trefwoorden. Naarmate structurele, institutionele en politieke veranderingen zich wereldwijd voltrekken en het begrip hiervan verandert, krijgen oude trefwoorden een andere betekenis en ontstaan er nieuwe trefwoorden. Door de fragmentatie van klassen in het huidige mondiale kapitalisme te onderzoeken, heeft Bernstein het concept van ‘arbeidersklassen’ ontwikkeld en verbeterd. Door het neoklassieke economische idee van onbeperkte economische groei ter discussie te stellen, hebben ecologische economen het concept van ‘degrowth’ bedacht. Sommige zijn aangepaste versies van klassieke concepten aan nieuwe situaties, zoals sociale rechtvaardigheid in het tijdperk van klimaatverandering: klimaatrechtvaardigheid. In deze context zijn verschillende relevante concepten ontstaan: green grabbing, grondschaarste, voedselsoevereiniteit, groen kolonialisme, plantationocene, climate security, investering, enz. Het Journal of Peasant Studies (JPS) bevat een gedeelte over belangrijke concepten, en heeft trefwoorden gepubliceerd met inbegrip van: agro-extractivisme, de tweede contradictie van kapitalisme,en anticipatory ruination, en een nuttige handleiding biedt voor het vinden van de weg in het zich ontwikkelende gebied van Critical Agrarian Studies.

Hoe de rijken en machtigen betekenis geven aan trefwoorden en deze een hegemonie geven, gebeurt in de wandelgangen van de macht en de academische wereld. De uitgebuitenen en onderdrukten vechten hiertegen door voor dezelfde trefwoorden andere betekenissen te geven. Het creëren van hegemonische en tegenhegemonische trefwoorden en het toekennen van betekenis daaraan zijn fel betwiste politieke processen – in plattelandsdorpen, collegezalen, vergaderzalen van ministeries, directiekamers van bedrijven, intergouvernementele rapporten en op internationale conferenties.

Er waren en zijn overigens belangrijke internationale evenementen waar het landbeleid werd en wordt besproken en bediscussieerd, maar vanuit zeer verschillende perspectieven binnen en tussen deze evenementen: de jaarlijkse World Bank international land conference in Washington DC, de LDPI global land grabbing conference in maart 2024, het Global Land Forum in juni 2025 in Bogota, Nyeleni2025 wereldconferentie over voedselsoevereiniteit in Sri Lanka in september 2025, de Land, Life and Society internationale conferentie bij PLAAS in Kaapstad in oktober 2025, en de International Conference on Agrarian Reform and Rural Development (ICARRD+20) in Cartagena, Colombia in februari 2026. Het is belangrijk om deze gebeurtenissen nauwkeurig te bekijken en na te denken over de politieke betekenis van de trefwoorden die door verschillende personen en groepen worden gebruikt. In de 20e eeuw had de term 'zekerheid van grondbezit' een diep subversieve betekenis tegen de status quo die gekenmerkt werd door grondmonopolie en een oproep tot democratische herverdeling van grond. Tegenwoordig wordt de term 'zekerheid van grondbezit' gebruikt om herverdeling van grond van de officiële agenda te schrappen, en is de betekenis ervan omgedraaid: het betekent nu het bekrachtigen van de status quo van een zeer ondemocratische verdeling van toegang tot en eigendom van grond. Van veel deelnemers aan de bovengenoemde fora wordt verwacht dat zij de noodzaak van het bevorderen van ‘zekerheid van grondbezit’ zullen benadrukken, net zoals in de talrijke rapporten van de IPCC. Zonder echter te specificeren om welke grond het gaat, wat de pachtvoorwaarden zijn, en wiens veiligheid op basis van klasse en onderling verweven sociale verschillen (geslacht, generatie, ras, etniciteit) hiermee gemoeid is, en wie er wint en wie er verliest, kunnen zelfs goedbedoelde verhalen onbedoeld worden gebruikt om de belangen van het grootkapitaal te behartigen, in plaats van die van de plattelandsarbeidersklasse.

De kwestie van het landbeleid blijft belangrijk en urgent, en we zien een reeks oude en nieuwe trefwoorden op het gebied van landbeleid opkomen, met concurrerende, tegenstrijdige, parallelle en complementaire betekenissen. Hoe kunnen we hier zin aan geven en hoe kunnen we ons een weg banen door deze complexe politiek? In deze context hebben we een boek over trefwoorden gepubliceerd – Essential Concepts of Land Politics – waarin we de belangrijkste concepten in het landbeleid hebben verzameld, besproken en uitgelegd.

Dit boek biedt een brede kijk op land, zowel op het platteland als in stedelijke gebieden, en pleit voor een holistische visie op de politiek van land, als een samenvoeging van land en het mondiale sociale leven, dat wil zeggen de politiek van voedsel, klimaat, arbeid, burgerschap en geopolitiek. We hebben een uitgebreide lijst samengesteld van 67 begrippen die het meest worden gebruikt in de studie van landpolitiek, waarbij elk begrip een belangrijk concept of idee in kaart brengt en illustreert hoe dit zich in bredere zin verhoudt tot het groeiende gebied van kritische agrarische, milieu- en voedselstudies. De belangrijkste concepten in dit boek worden daarom niet willekeurig besproken, maar gepositioneerd vanuit de kritische perspectieven en de traditie van wetenschappers-activisten in dit vakgebied, wat betekent dat zij de kant kiezen van de uitgebuitenen en onderdrukten. Met aanvullende leestips bij de termen is dit boek nuttig voor studenten, beleidsmakers en politieke activisten. Bij bestelling van het boek met gebruikmaking van deze code geldt een korting van 25%.  ECLP25.

Opmerking: Het onderzoek voor en de publicatie van de Essential Concepts of Land Politics hebben financiering ontvangen van de European Research Council Advanced Grant (No. 834006), Erasmus Professors Programme van de Erasmus Universiteit Rotterdam en het Transnational Institute, respectievelijk van RRUSHES-5, Democratizing Knowledge Politics Initiative, en het Myanmar-In-Focus Programme.

Jun Borras is hoogleraar bij het International Institute of Social Studies (ISS) van de Erasmus Universiteit Rotterdam, en verbonden aan het Transnational Institute (TNI). Hij is mede-auteur van The Oxford Handbook of Land Politics.

Jennifer C. Franco is onderzoeker bij het Transnational Institute (TNI), en werkzaam in de Myanmar-In-Focus en Agrarian & Environmental Justice programma's, en is mede-auteur van Scholar-Activism and Land Struggles.