Filosoof Jos de Mul reisde voorafgaand aan de coronacrisis naar onder meer Bali, Hongkong en Sydney. Het Covid-19-virus greep ondertussen snel om zich heen. Maar, zo ontdekte hij, de ergste virussen zitten in ons hoofd.
In een recent gepubliceerd essay in De Groene Amsterdammer beschrijft Jos de Mul zijn reizen, die plaatsvinden tegen een achtergrond van een wereldwijd om-zich-heen-grijpend virus, dat in de loop van de reis ook voor De Mul steeds dichterbij komt. Tijdens zijn reizen, leest De Mul veel filosofische werken, al schrijvende aan een boek wat hij deze zomer bij zijn uitgever hoopt in te leveren. Onverhoopt blijkt dit filosofische decor van zijn reis, duiding te kunnen geven aan dit nieuwe coronavirus als maatschappelijk fenomeen.
'Virussen van de geest' - die van brein tot brein springen
Op 14 januari schrijft De Mul aan een hoofdstuk over "genen en menen". "In de natuur", zo stelt De Mul, "vormen biomoleculen de elementen van een 'levende database', die worden gerecombineerd tot genen". Genen, zijn dan weer 'de dragers van de erfelijke eigenschappen van miljoenen verschillende biologische soorten op aarde', aldus De Mul. Analogisch aan dit fenomeen, heeft Richard Dawkins het begrip "memen" geïntroduceerd, dit zijn volgens hem de "genen" van de menselijke cultuur. Voorbeelden van zulke memen zijn volgens Dawkins onder andere "melodieën", "ideeën" en "de mode om je te kleden".
De filosoof Daniel Dennett ziet "woorden en andere memen" als 'virussen van de geest', die van brein tot brein springen", zo legt De Mul uit. Belangrijk hierbij is, dat deze memen - net als genen - kopieergedrag vertonen. Ideeën zijn immers niet tastbaar, en verspreiden zich van mens naar mens. "Zoals genen biologische informatie reproduceren, zo reproduceren memen culturele informatie," aldus de Mul.
Virals op het internet
Naast biologische genen en mentale memen, heeft de schrijfster Susan Blackmore de term temen geopperd: "zichzelf reproducerende technische artefacten", zo parafraseert De Mul. Hierbij valt bijvoorbeeld te denken aan computervirussen die zichzelf reproduceren. Of aan virals op social media die zich in razend snel tempo verspreiden.
Op 3 februari heeft De Mul een ontmoeting met Peter Otto (University of Melbourne) om een gemeenschappelijk project te bediscussiëren. De twee bespreken het (bio)technische sublieme: "In de romantische natuur- en kunstfilosofie is het sublieme verbonden met de onmetelijkheid en overmacht van de natuur", aldus De Mul. "Mijn stelling luidt dat de ervaring van het sublieme in de moderne cultuur is verschoven van de natuur naar de technologie. Weliswaar zijn wij de scheppers van de technologie, maar zij is in onze cultuur een onbeheersbare macht geworden", vervolgt De Mul. Volgens hem zijn natuur en technologie tegenwoordig innig verstrengeld. Een voorbeeld hiervan ziet hij in de zogeheten "bioprinters", die nu door het US Armed Forced Institute in Washington zijn ontworpen, waarmee "elk dodelijk virus" geprint kan worden.
Kleine kopieerfoutjes
Op 17 januari, verneemt De Mul voor het eerst via de Nederlandse media dat er een nieuw virus is uitgebroken in China. Virussen, zo schrijft hij die dag, zijn "microscopisch kleine brokjes erfelijk materiaal" die zich reproduceren, en "voortdurend genetisch materiaal uitwisselen". "Door mutaties (kleine kopieerfoutjes)", zo stelt hij, "doen zich bij iedere reproductie variaties voor, waarbij de succesvolste de grootste kans hebben zich verder te vermenigvuldigen. Ze vormen een explosieve genetische database".
Op 16 maart leest De Mul een artikel van de filosoof Slavoj Žižek. Dan blijkt dat "kleine kopieerfoutjes" ook bij memen, grote gevolgen kunnen hebben. Žižek wijst de "ongereguleerde vrije markteconomie" en het "bekrompen nationalisme" aan als oorzaak van de coronacrisis. De Mul is het hiermee eens: "Daar heeft hij zeker een punt. De genen van het coronavirus zijn reëel, maar de memen, de geestelijke virussen van de vrije markteconomie en het nationalisme die zich ermee verbinden, zijn minstens zo dodelijk."
Dan moet De Mul, als het coronavirus om zich heen grijpt, halsoverkop terug naar Nederland. Op 22 april, alweer ruim een maand thuis, kijkt hij de Netflix-documentaire Pandemics. "Die laat overtuigend zien dat hoe succesvol de medische strijd tegen infectieziekten de afgelopen honderd jaar ook mag zijn geweest, pandemieën het ‘nieuwe normaal’ worden wanneer niet ook de sociale en economische condities worden aangepakt die de virale storm over onze planeet hebben veroorzaakt," aldus De Mul. Blijkbaar kunnen we negatieve genen alleen bestrijden, als we ook de negatieve memen aanpakken. Daarvoor is wel een mentaliteitsverandering noodzakelijk. Of zoals De Mul het omschrijft: "Het zou mooi zijn als de huidige pandemie daartoe ook wat nuttige mutaties zou veroorzaken in onze geest."
- Professor
- Meer informatie
Lees het volledige essay in de Groene Amsterdammer.