Het aanslaan van een innovatie hangt van tal van factoren af die maar net moeten samenvallen. Dat geldt ook voor het Hammondorgel die juist midden in de economische crisis van de jaren ’30 op de markt kwam. Onderzoeker en muzikant Carlo de Wijs ziet in het instrument een bruikbare metafoor voor innovatie. “Met de mechanismen en verhalen achter het succes kun je parallellen trekken met andere technologie.”
Het leven van muzikant Carlo de Wijs (1962) is onlosmakelijk verbonden met het Hammondorgel. Als klein jochie pingelde hij al op het elektrische orgel van zijn vader. Dankzij een plaat van Hammondorganist Rhoda Scott raakte hij op twaalfjarige leeftijd definitief verknocht aan het instrument, dat zijn hoogtijdagen kende in de jazzmuziek van de jaren ’60. Met de opkomst van de synthesizer raakte het orgel op de achtergrond. In de jaren ’90 was er sprake van een opleving en omarmden popsterren zoals Prince het Hammmondorgel in hun muziek. De Wijs bleef, als een van de weinigen, het instrument trouw. Hij was dan ook een logische keuze om mee te gaan op wereldtournee met Nederlandse saxofoniste Candy Dulfer.
Metafoor voor innovatie
Deze donderdag promoveert De Wijs op het Hammondorgel aan de Erasmus School of Social and Behavioural Sciences. Hij is tevens docent bij Codarts en kreeg voor zijn onderzoek een beurs van het NWO speciaal voor docenten. Zijn fascinatie voor het instrument is een drijvende kracht geweest, maar wat maakt zijn onderzoek meer dan een uit de hand gelopen hobbyproject? “Je eigen hobby vormgeven mag geen wetenschap zijn. Ik gebruik het Hammondorgel als metafoor voor innovatie”, zegt hij. “Voor alle innovaties geldt dat allerlei actoren moeten samenvallen om te zorgen dat die echt aanslaan. Met de mechanismen en verhalen die daar achter zitten kun je parallellen trekken met andere technologie, denk aan studies over de succesfactoren achter de magnetron en de Walkman.”
Wat maakt dat technologie aanslaat, is volgens de promovendus een vraag van alle tijden. In het geval van het Hammondorgel bleek dat een samenspel van factoren, zo laat zijn historisch onderzoek zien. Laurens Hammond, van oorsprong klokkenbouwer, zocht door toenemende concurrentie een nieuw businessmodel. De beurscrash van ’29 maakte dat hij beperkte middelen en tijd had. “De motor uit zijn klokken bleek een fluittoon te produceren die klinkt als een orgel en door te variëren met de snelheid lukte het om verschillende toonhoogten produceren”, zo verklaart De Wijs de achterliggende techniek.
Het orgel was een ingenieuze vinding maar werd vooral gezien als een goedkoper en compacter alternatief voor het kerkorgel. Pas in de jaren ‘50 werd het orgel (vooral dankzij jazzpionier Jimmy Smith) het instrument dat wij kennen vanuit genres zoals jazz, gospel en funk. De opeenstapeling van ogenschijnlijke toevalligheden noemt de onderzoeker de ‘microdynamiek van innovatie’. Hij putte onder meer uit de actor-netwerk theorie van Bruno Latour. “Actoren spelen altijd in een verschuivend samenspel een rol bij innovatie”, verklaart de onderzoeker. “Je kunt niet bepalen hoe die actoren met elkaar interacteren, maar je kunt wel de voorwaarden scheppen.”
“We zitten nu in een revival sinds de jaren ‘90 en er komen nog steeds muzikanten boven die het instrument nieuw leven inblazen, maar wel voortbordurend op de muziek uit de hoogtijdagen"
Hoe blijf je vernieuwen?
Die inzichten zijn volgens de muzikant waardevol om vooruit te blikken naar de toekomst, niet alleen als het gaat om technologische ontwikkelingen, maar ook op hele andere terreinen zoals het bedrijfsleven en de kunsten. Als voorbeeld noemt hij theaters, die vaak worstelen met teruglopende bezoekersaantallen. “Het theater van nu is niet het theater van de toekomst, maar hoe zorg je voor vernieuwing? Dit soort onderzoek kun je hierbij als inspiratie gebruiken om daar met een andere blik naar te kijken.”
Voor zijn onderzoek bezocht hij onder andere de archieven van Hammond in het Chicago History Museum, gebruikte hij surveys en sprak hij met tal van mede-professionals die hij zelfs voor ‘laboratoriumsessies’ uitnodigde in zijn studio. Gezien zijn grote verbondenheid met het onderwerp was het belangrijk zijn rol als participerend onderzoeker vorm te geven. Een belangrijke pijler van De Wijs zijn studie is daarom een auto-etnografie, waarin hij zijn eigen muzikale ontwikkeling, inclusief de ontwikkeling van zijn Modular Hammond (een zelfgebouwde elektronisch aangestuurde versie) parallel meenam.
Hoe kijkt de onderzoeker inmiddels naar de toekomst van het Hammondorgel zelf? “We zitten nu in een revival sinds de jaren ‘90 en er komen nog steeds muzikanten boven die het instrument nieuw leven inblazen, maar wel voortbordurend op de muziek uit de hoogtijdagen. De Hammondsound blijft, maar de vraag is in welke vorm. Ik hoop dat het onderzoek ook een voorbode wordt van mensen die opnieuw gaan experimenteren met het instrument. Misschien staan er wel softwareontwikkelaars op die de sound omarmen en die met iets nieuws komen wat we nu nog helemaal niet kunnen bedenken.”
- Meer informatie
Op donderdag 30 juni 2022 verdedigt Carlo de Wijs zijn proefschrift, getiteld: ‘De microdynamiek van muzikale innovatie. De geschiedenis en toekomst van het Hammondorgel’.