Bang voor de baas: waarom toxisch leiderschap zo hardnekkig is en wat je eraan kunt doen

Aanleiding voor het boek was de publieke discussie rondom DWDD. Voor Breevaart was het opvallend hoe snel het gesprek verschoof van medeleven met medewerkers naar medeleven met de leidinggevende. "We hebben de neiging om vooral naar de leider te kijken. Maar de vraag zou moeten zijn: wie is er bang geweest voor de baas, en wat heeft dat met je gedaan?"

Veel medewerkers twijfelen aan hun eigen ervaringen, ziet Breevaart. "We bagatelliseren wat ons overkomt. Denken dat het wel aan ons zal liggen. Ik wilde een boek schrijven dat die ervaring legitimeert: het ligt níet aan jou, en je bent niet de enige."

Wat is een toxische werkomgeving?

Destructief leiderschap is een parapluterm, legt Breevaart uit. Het gaat niet alleen om fraude of machtsmisbruik, maar vooral om psychisch en emotioneel agressief gedrag: kleineren, vernederen, liegen, woedeaanvallen, of iemand langdurig incompetent noemen. "Het gebeurt vaker dan we denken. De schatting is dat een half miljoen Nederlanders hiermee te maken heeft. Ik vermoed dat dit een onderschatting is."

Dat toxisch gedrag niet zeldzaam is, blijkt ook uit Breevaarts ervaringen in trainingen. "Als je deelnemers vraagt of ze het hebben meegemaakt, steekt bijna iedereen uiteindelijk zijn hand op. Soms omdat gedrag zo genormaliseerd is dat mensen pas later doorhebben: dit was eigenlijk niet oké."

De voedingsbodem is volgens Breevaart vaak organisatiegebonden. In bureaucratische, competitieve en prestatiegerichte omgevingen, zoals sport, media, entertainment én universiteiten, is de kans groter dat onveilig gedrag gedijt. "Het zit soms echt ingebakken in het systeem."

De gevolgen: van stress tot PTSS

De impact van toxisch leiderschap is groot. De meeste mensen spreken de leidinggevende niet aan en vertrekken ook niet meteen. Intussen kunnen de klachten zich opstapelen: stress, angst, depressie en in ernstige gevallen zelfs PTSS. "Er zijn mensen die nog jarenlang nachtmerries hebben, ook nadat ze weg zijn. In extreme gevallen leidt het zelfs tot suïcidepogingen."

Dat zulke situaties niet alleen in grote schandalen voorkomen, bewijst de bekende casus van telecombedrijf Orange. Daar deden tientallen medewerkers uit wanhoop een poging tot zelfdoding. "Het klinkt extreem, maar het gebeurt wel."

Waarom helpen collega’s vaak niet?

De vraag die dan snel opkomt: waarom grijpt niemand in? Volgens Breevaart is dat begrijpelijk: "Het kan gevaarlijk zijn voor je eigen positie. Er zijn voorbeelden van mensen die na kritiek direct werden ontslagen." Daarom pleit ze voor strategisch handelen: zoek medestanders, meld het bij iemand op gelijke hiërarchische hoogte, en denk goed na over het moment.