In de zoektocht in Nederland naar meer effectieve maatregelen om voortgezet crimineel handelen in detentie te bestrijden, wordt met belangstelling naar het Italiaanse speciale detentieregime voor maffialeden gekeken. In opdracht van het Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum (WODC) voerden Sanne Struijk, hoogleraar Sanctierecht aan Erasmus School of Law, en Pieter Verrest, hoogleraar Strafrecht aan Erasmus School of Law, samen met collega Sonja Meijer van de Vrije Universiteit Amsterdam en een Italiaanse hoogleraar (Francesco Calderoni) een vergelijkend onderzoek uit naar het Italiaanse detentieregime en de toepasbaarheid op het Nederlandse gevangenisstelsel. Uit het onderzoeksrapport blijkt dat voorzichtigheid geboden is bij het overnemen van het Italiaanse regime.
In de jaren ’90 is in Italië het zogeheten 41-bis detentieregime ingevoerd als reactie op de grote maatschappelijke ontwrichting die de maffia veroorzaakte met het vermoorden van onderzoeksrechters, het plegen van aanslagen en diepgewortelde corruptie. Het 41-bis regime wordt sindsdien gebruikt om gedetineerde maffialeden te isoleren en zodoende te voorkomen dat zij hun criminele activiteiten vanuit de gevangenis en daarmee de werkzaamheid van de maffiaorganisatie, kunnen voortzetten. Inmiddels telt Italië twaalf ‘maffiagevangenissen’ waarin gedetineerde maffiabazen op beslissing van de minister van Justitie maximaal vier jaar kunnen worden vastgezet, waarna elke twee jaar verlenging kan plaatsvinden. Tijdens de geïsoleerde gevangenschap mogen zij twee tot drie uur per dag uit hun cel, is het sociaal contact beperkt tot twee medegedetineerden, en is er geen contact met bewaarders. Gedetineerden hebben geen dagprogramma of resocialisatie-activiteiten, mogen uitsluitend één keer per maand één uur bezoek ontvangen van enkel familieleden, of in plaats daarvan tien minuten per maand bellen, en is er 24 uur per dag videobewaking.
Enorme breuk
In de praktijk verblijven gedetineerden die onder het 41-bis regime vallen gedurende lange tijd in deze strikte omstandigheden, met forse fysieke en psychische gevolgen. Er bestaat geen duidelijke uitweg voor gedetineerden om het regime te verlaten (exit-strategie) en verlenging ervan wordt vaak gebaseerd op de veronderstelling dat de gedetineerde nog steeds een rol kan spelen binnen de nog steeds werkzame maffiaorganisatie. Het is eerder regel dan uitzondering dat gedetineerden tot het einde van hun detentie in dit regime verblijven; mogelijkheden tot afschaling van de beperkingen en tot resocialisatie zijn vrijwel nihil. In nieuwsberichten op NOS.nl en AD.nl naar aanleiding van het verschijnen van hun onderzoeksrapport op 27 juni 2023 hebben Struijk en Verrest benadrukt dat de idee van het overnemen van het Italiaanse regime “een breuk met het Nederlandse detentiebeleid” zou opleveren. Volgens Struijk kennen wij juist “een systeem van humane detentie” dat zich kenmerkt door een respectvolle sfeer, met een zinvol dagprogramma en de mogelijkheid van maatwerk. Dat laatste is volstrekt afwezig in het Italiaanse regime. Dat is namelijk “uiterst rigide in de uitvoering", zo concludeert Verrest. Daarnaast staat het belang van terugkeer in de samenleving en het uitgangspunt van minimale beperkingen gedurende de detentie hoog in het Nederlandse vaandel.
In Nederland staat de Extra Beveiligde Inrichting in Vught (EBI) bekend als de zwaarste gevangenis, waar van oudsher de meest vluchtgevaarlijke gevangenen worden vastgehouden. Sinds kort is er ook een nieuwe doelgroep die in de EBI kan worden geplaatst. Dit zijn gevangenen van wie vermoed wordt dat ze hun crimineel handelen voortzetten in detentie, of van wie dreiging uitgaat vanwege hun rol en positie in een crimineel netwerk. Dit ‘vasthouden’ lukt, want er is nog nooit iemand ontsnapt uit de EBI. Echter, naar aanleiding van de signalen dat een gedetineerde, Ridouan T., toch vanuit de EBI met de buitenwereld communiceerde, werden recent al nieuwe beperkende maatregelen ingevoerd in het EBI-regime. Zo mogen de extra risicovolle EBI-gedetineerden nog maar tien minuten per week bellen, waarbij het telefooncontact vanuit een politiebureau of andere gevangenis moet gebeuren, en maximaal één bezoeker per week ontvangen. Zowel de nieuwe doelgroep als de extra beperkende maatregelen vertonen sterke gelijkenis met het 41-bis regime. Hiervoor zijn de uitkomsten van dit onderzoek niet afgewacht.
Pas op de plaats
Volgens de onderzoekers moet eerst blijken hoe deze maatregelen werken, voordat tot nieuwe over wordt gegaan. Het onderzoek laat zien dat het essentieel is om te reflecteren op de langetermijneffecten van deze maatregelen. Vragen die daarbij gesteld moeten worden, zijn onder andere hoe het tijdelijke karakter van zware beperkende maatregelen gewaarborgd kan worden, wat de exit-strategie is en hoe ervoor gezorgd kan worden dat maatwerk en humane detentieprincipes overeind blijven. De onderzoekers stellen dat Nederland zich op een cruciaal punt in de aanpak van voortgezet crimineel handelen in detentie bevindt en dat het belangrijk is om een pas op de plaats te maken totdat de zojuist gestelde vragen beantwoord zijn.
- Professor
- Professor