Schaalvergroting in publieke sector doorgeschoten

Op basis van een literatuuronderzoek geeft in zijn oratie Blank een globale indicatie van de optimale schaal in de verschillende sectoren. Door een vergelijking met de feitelijke schaal komt hij tot een opsomming van sectoren waarin de schaalvergroting te ver is doorgeschoten: rechterlijke macht, drinkwatervoorziening, politie, verpleeg- en verzorgingshuizen, hoger beroepsonderwijs en ziekenhuizen. Daar is door de schaalvergroting de dienstverlening in veel gevallen kostbaarder geworden, is de bereikbaarheid en toegankelijkheid verminderd en zijn de dikwijls geclaimde kwaliteitsvoordelen in de meeste gevallen niet aantoonbaar.

De kleinschaligheid uit de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw heeft plaatsgemaakt voor grootschaligheid. Ziekenhuizen zijn vijf keer zo groot geworden, scholen voor middelbaar en beroepsonderwijs ongeveer dertien keer en politiekorpsen 22 keer zo groot. In sectoren als het onderwijs en de politie is dat voor een deel het gevolg van bewuste beleidskeuzes. Bij bijvoorbeeld de ziekenhuizen is het eerder een neveneffect van beleidskeuzes voor andere doelen. De schaalvergroting is in veel gevallen verlopen via fusiegolven.

Wettelijke maatregelen
Blank analyseert als oorzaken van de schaalvergroting: prikkels in de bekostiging, concurrentieprikkels, prikkels voor het verminderen van de bestuurlijke last en interne schaalprikkels, als ook persoonlijke prikkels voor bestuurders. Hij zegt dat het moeilijk is om deze krachten te beteugelen en pleit daarom voor meer wettelijke maatregelen. In het bijzonder stelt hij voor om de bewijslast bij fusieplannen om te draaien, waarbij instellingen kristalhelder moeten aantonen dat een fusie bijdraagt aan vergroting van de maatschappelijke welvaart. Nu is de praktijk vooral dat een fusie is tegen te houden als aantoonbaar negatieve effecten worden verwacht.

Uitzondering
Blank maakt twee belangrijke uitzonderingen op genoemde ontwikkelingen. Zo zijn het basisonderwijs en huisartsenpraktijken nog steeds kleinschalig georganiseerd. Hier ziet Blank nog wel mogelijkheden om bij een deel van de scholen schaalvoordelen te realiseren maar wel met de aanbeveling om duidelijke grenzen aan de schaalvergroting te stellen. Hij wijst hierbij op schaalvergrotingen in de andere sectoren die aanvankelijk kostenvoordelen met zich meebrengen maar uiteindelijk omslaan naar kostennadelen.

Over prof.dr. Jos Blank
Prof.dr. Jos Blank is naast bijzonder hoogleraar aan de Erasmus Universiteit Rotterdam verbonden als universitair hoofddocent aan de TU Delft en directeur van het Centrum voor Innovaties en Publieke Sector Efficiëntie Studies.

Over CAOP
Het CAOP is het kennis-en dienstencentrum op het gebied van arbeidszaken in de publieke sector. Sinds 2000 heeft het CAOP vijf leerstoelen met daarop zeven bijzonder hoogleraren bij drie universiteiten.