Wat maakt dat een plek goed voelt, of juist niet? In haar PhD-project onderzoekt Naomi Rommens het placemakingproces: hoe we plekken samen vormgeven, beleven en gebruiken. Placemaking wordt vaak gezien als iets vanzelfsprekend positiefs: het creëren van levendige, uitnodigende openbare ruimtes. Maar in de praktijk kan het ook uitsluiten of verdelen. Denk aan gentrificatie, waarbij opgewaardeerde buurten bestaande bewoners verdringen, of aan polarisatie wanneer alleen bepaalde groepen deelnemen aan het proces en anderen buitenspel blijven.
Om te begrijpen hoe placemaking daadwerkelijk kan verbinden, staat in dit onderzoeksproject het concept plaatsgevoel (sense of place) centraal: het gevoel dat mensen toekennen aan een plek. Plaatsgevoel is een belangrijke uitkomst van placemaking, maar blijft in zowel theorie als praktijk vaak abstract en moeilijk te grijpen.
Affect: Meer dan Emotie
Om dit beter te doorgronden, wordt in het onderzoek gewerkt met het concept affect. In tegenstelling tot emotie (een kortdurende, herkenbare reactie op een prikkel) verwijst affect naar meer diffuse, vaak onbewuste indrukken en stemmingen die een plek oproept. Denk aan sfeer, energie of subtiele veranderingen die bepalen hoe mensen zich tot hun omgeving verhouden. Affect beweegt tussen mensen en objecten, vormt betekenissen, en kleurt hoe ruimte wordt ervaren.
De Uitdaging van Affect in Gebiedsontwikkeling
Affect laat zich moeilijk meten of benoemen, en blijft daardoor vaak onderbelicht in gebiedsontwikkeling. In dit onderzoek wordt affect niet opgevat als een vastomlijnd begrip, maar gebruikt als een lens om te begrijpen hoe mensen zich lichamelijk en relationeel tot plekken verhouden. Het helpt zichtbaar maken hoe plaatsgevoel ontstaat in alledaagse praktijken, en hoe placemaking niet alleen kan verbinden, maar ook kan vervreemden. Zo ontstaat een kritische benadering van placemaking: één die verder kijkt dan fysiek ontwerp, en onderzoekt wat een plek met mensen doet.
Deelstudie: placemaking als affectieve praktijk
In een eerste deelstudie werd onderzocht hoe affect een rol speelt in placemaking. Hiervoor zijn dertig wandelinterviews gedaan met bewoners, placemakers en ambtenaren die betrokken waren bij placemaking in drie steden: Rotterdam (Buurtklimaatje), Zoetermeer (Entree) en Vlaardingen (District U). In dit onderzoek werd gezocht naar hoe plaatsgevoel ontstaat, verandert, maar ook kan schuren.
Uit deze inductieve studie kwam een typologie van affect naar voren, met vier vormen van plaatsgevoel:
- Versmolten: verbindend en nabij: “Ik voelde me jarenlang eenzaam, maar nu heb ik echt contact met de buurt.” (quote deelnemer)
- Verstorend: fragmenterend en nabij: “Toen ik hierheen verhuisde leek het alsof ik bij het pakken van mijn koffer 100 IQ-punten heb ingeleverd.” (quote deelnemer).
- Aantrekkend: verbindend maar veraf: “Het gebied biedt potentie. Er gebeurt tenminste wat.” (quote deelnemer)
- Afstotend: fragmenterend en veraf: “Ik vergeleek het met Tsjernobyl.” (quote deelnemer)
Deze typologie laat zien dat plaatsgevoel niet vanzelf ontstaat en niet altijd positief is. Het biedt een denkkader om placemakingprocessen beter te begrijpen en te sturen.
Wat draagt bij aan verbindend affect?
De studie bracht ook drie onderliggende condities aan het licht die bijdragen aan verbindend plaatsgevoel:
Governance speelt een cruciale rol in hoe placemaking wordt ervaren. Niet alleen omdat het besluitvorming stuurt, maar ook omdat het bepaalt of mensen zich erkend, betrokken en serieus genomen voelen. In Carnisse zorgde het placemaking initiatief Buurtklimaatje voor echte participatie, waardoor bewoners hun omgeving actief konden vormgeven. Dat leidde tot verbindend plaatsgevoel. In Entree en District U daarentegen werd placemaking vooral beleidsmatig aangestuurd, wat bij bewoners juist gevoelens van uitsluiting opriep. Ook de tijdelijkheid van projecten bleek van invloed: kortlopende initiatieven zonder blijvende steun ondermijnen vertrouwen en betrokkenheid op de lange termijn.
De sociale en ruimtelijke context van een wijk bepaalt in grote mate of placemaking affectief kan verbinden. In Carnisse was al een sociaal netwerk aanwezig, waardoor placemaking kon voortbouwen op bestaande relaties met de plek. In Entree en District U ontbrak die basis. Hier werd geprobeerd door placemakingpraktijken toekomstbeelden en verbinding te creëren. Maar als zulke visies niet samen met bewoners worden ontwikkeld, kunnen ze juist vervreemding oproepen. Toch blijkt: ook in gebieden zonder historische verbondenheid kan affectief plaatsgevoel ontstaan – mits er sprake is van inclusieve en lokaal verankerde samenwerking.
Placemakers hebben een sleutelrol in hoe placemaking wordt beleefd. Niet alleen door wat ze doen, maar vooral door hoe ze zich verhouden tot bewoners en instituties. In District U wist de placemaker deels bruggen te slaan tussen beleid en buurt, al bleef dit beperkt door bredere ontwikkellogica. In Carnisse werkte Buurtklimaatje vanuit de wijk zelf. Hun relationele aanpak en lokale aanwezigheid zorgden voor vertrouwen en nabijheid, essentieel voor verbindend affect. Deze voorbeelden laten zien dat placemaking pas echt werkt als placemakers kunnen schakelen tussen beleid, praktijk en de leefwereld van bewoners.
Deze condities maken duidelijk dat affect niet alleen gevoelsmatig is, maar ook structureel en relationeel. Door hier aandacht aan te geven, kan placemaking inclusiever en betekenisvoller worden.
Het volledige rapport is hieronder te downloaden. Ook zijn er momenteel twee wetenschappelijke publicaties over deze studie onder review, die na publicatie hier te vinden zullen zijn.
Vervolgonderzoek
In een volgende deelstudie doet Naomi onderzoek naar affectieve praktijken rondom symbolen en rituelen in Oud Mathenesse, Rotterdam. Zo werkt ze stap voor stap toe naar een diepere conceptualisatie van critical placemaking: een vorm van placemaking die werkelijk verbindt, omdat ze de werking van plaatsgevoel serieus neemt.
Onderzoeker
Drs. Naomi RommensPromovendus
Promotoren
- Dr.ir. Beitske Boonstra
- Prof.dr. Jurian Edelenbos
- Dr. Warda Belabas